ΛΙΜΝΗ ΔΥΣΤΟΥ

Η λίμνη του Δύστου εκτείνεται στο δυτικό και βόρειο τμήμα του ομώνυμου λόφου, που φιλοξενεί και την αρχαία ακρόπολη του πολίσματος  Δύστος. Η έκτασή της ποικίλει και αυξομειώνεται εξ αιτίας των καιρικών συνθηκών και των ανθρώπινων παρεμβάσεων και κυμαίνεται μεταξύ 7.500–14.000 στρεμμάτων, έχοντας – στην καλύτερη των περιπτώσεων – μέγιστο βάθος 13 μέτρα.

Ο τόπος, όπου σχηματίστηκε η λίμνη, κατά την Τριτογενή περίοδο ήταν μια εκτενής κοιλάδα, τα νερά της οποίας  δια του ποταμίσκου Ρεγιάς κατέληγαν στη σημερινή Μουρτερή, που επικοινωνούσε  με μεγάλο ποταμό (ο οποίος καταλάμβανε τμήμα του μεταγενέστερα σχηματισθέντος Αιγαίου  Πέλαγος). Κατά το τέλος αυτής της περιόδου οι συνεχείς και έντονες  τεκτονικές μεταβολές μετέτρεψαν την κοιλάδα  του Δύστου σε κλειστή λεκάνη, και στη συνέχεια σε λίμνη, η οποία όμως έχανε σημαντικό μέρος των υδάτων της από υπόγειες  φυσικές καταβόθρες που διέσχιζαν τους γύρω ασβεστολιθικούς όγκους και κατέληγαν  στο Νότιο Ευβοϊκό.

Τη φυσική ετούτη διαδικασία ο άνθρωπος από τα αρχαία ακόμη χρόνια βάλθηκε  να μιμηθεί, κατασκευάζοντας αποστραγγιστικά έργα για την αποξήρανση και γεωργική εκμετάλλευση της λίμνης.

Ως πρώτος επίδοξος αφανιστής της μνημονεύεται  ο μηχανικός Χαιρεφάνης, ο οποίος έλαβε εντολή από 230 Ερετριείς πολίτες να αποξηράνει τη λίμνη των Πτεχών , (του Δύστου, όπως εκτιμάται), καθώς ανάμεσα  σ’ αυτούς τους κατοίκους του κρατιδίου της Ερετρίας οι 63 ανήκουν στο δήμο του Δύστου. Αυτά, καθώς και η σύμβαση του έργου (που ‘‘προβλέπει την κατασκευή αποχετευτικών αγωγών, υπονόμων και φρεατίων για την αποχέτευση των υδάτων  σε φυσικές υπόγειες ρωγμές, καταβόθρες, διάφορα προστατευτικά έργα και έργα άρδευσης’’) βρίσκονται αποτυπωμένα  σε ψηφισματικό ανάγλυφο ενεπίγραφης στήλης του 4^ου π.Χ. αιώνα, που ήταν στημένη  στο ιερό του Δαφνηφόρου Απόλλωνα στην Ερέτρια και βρέθηκε, τελικά, στην πλατεία Τζαμιού της Χαλκίδας το 1860. Στην κορυφή αυτής της στήλης υπήρχαν οι μορφές της Άρτεμης και της Λητώς, οι οποίες εγγυούνταν τα της συμβάσεως και συνάμα επόπτευαν των εργασιών, που προβλεπόταν να ολοκληρωθούν εντός τετραετίας. Εκτός των προαναφερθέντων, στην επιγραφή, αναφερόταν πως ο Χαιρεφάνης (ο οποίος  έζησε μεταξύ των ετών 340 – 278 π.Χ.), θα εκμεταλλευόταν την αποξηρανθείσα έκταση για μια δεκαετία.

Η παράδοση θέλει η αρχαία  καταβόθρα (του Χαιρεφάνη) να σφραγίζεται σε περιόδους ανομβρίας από βοσκούς του Καλεντζίου (Πράσινου), οι οποίοι την  μπούκωσαν με προβατόμαλλα, κλαδιά και πέτρες για να στερνιάζει το λιγοστό νερό της λίμνης, ώστε να ποτίζονται τα πολυάριθμα γιδοπρόβατά τους.

Μια άλλη εκδοχή θέλει το κλείσιμο της καταβόθρας να γίνεται από την κατακρίμνηση της οροφής, καθώς και τη συνεπικουρία οργανικής ύλης και ιλύος που συσσωρεύτηκε  εκεί και έφραξε την εξόδια πορεία των λιμναίων υδάτων προς την αγκάλη του Ευβοϊκού.

Χρόνια μετά (στα 1780 μ.Χ.) πραγματοποιείται νέο εγχείρημα αποξήρανσης της λίμνης με σκοπό: τη γεωργική της εκμετάλλευση  και την καταπολέμηση της ελονοσίας. Του νέου εγχειρήματος ηγείται ο Τούρκος διοικητής της Εύβοιας, ο οποίος δια καταναγκαστικών έργων των κατοίκων της γύρω περιοχής επιχειρεί τη διάνοιξη χαντακιού για την παροχεύτεση  των λιμναίων υδάτων στη θαλάσσια περιοχή των Κοσκίνων, προς την πλευρά του Αιγαίου. Η σκληρή και βάναυση τετραετής ετούτη εργασία εξώθησε πολλούς κατοίκους της περιοχής στη φυγή προς άλλους τόπους με αποτέλεσμα την αποτυχία του εγχειρήματος, το οποίο είχε ήδη αποδώσει μια τάφρο 2 χμ. και πλάτους 40-50  μέτρων.

Νέα απόπειρα αποξήρανσης της λίμνης επιχειρείται στα 1935-1940 από την "Ετερόρρυθμη Εμπορική Ναυτιλιακή Εταιρεία Κ. Στεργίου και ΣΙΑ" με δέλεαρ την οικειοποίηση εκ μέρους του μισού  της αποκαλυφθείσας εκτάσεως. Και  ετούτη η εταιρεία ακολουθεί τη λύση της δημιουργίας χάνδακα για τη διοχέτευση των υδάτων της λίμνης στο Αιγαίο, μα ο –σωτήρας για το ‘‘λιμναίο όνειρο’’ – πόλεμος του ’40 νέκρωσε το εγχείρημά της.

Επόμενος επίδοξος αποστραγγικτέας της λίμνης  υπήρξε κατά τη δεκαετία του ’70  ο εργολάβος και αυτοδιοικητικός παράγοντας  του Αλιβερίου Κων/νος Γκίκας (Κωστολάνης), ο οποίος "άρχισε με μηχανικά μέσα την άντληση του ύδατός της για να το διοχετεύσει στις ρωγμές της λοφοσειράς  του Πρασίνου (στο "Κούτσουρο"), όπου υπάρχουν λατομεία μαρμάρου, για να διαπιστώσει εάν φεύγει το νερό. Είναι γεγονός ότι το νερό εχάνετο, αλλά τελικά η προσπάθειά του αυτή εσταμάτησε".

Είχε βρεθεί άραγε ο Κ. Γκίκας στη θρυλική καταβόθρα του Χαιρεφάνη, που τότε – κάπου 2.400 τόσα χρόνια πριν από σήμερα – είχε καταφέρει την αποξήρανση αυτής της υδάτινης παραδείσιας ομορφιάς, και συνάμα είχε συμβάλλει στην πολύποθη και πολύμορφη άνθιση και ακμή της  πολίχνης του Δύστου; 

Τη σκυτάλη του έργου εν συνεχεία ανέλαβαν οι γεωτρήσεις της ΑΓΕΤ, που αντλούν από την περιοχή 2.000 κ.μ. νερού ημερησίως και λειτουργούν αποστραγγιστικά για το νερό της λίμνης που ούτως ή άλλως διαρκώς – λόγω της  ανομβρίας – μειώνεται, με αποτέλεσμα για χρόνια να εξαφανιστεί η λίμνη και να μετατραπεί σε καλλιεργήσιμο τόπο, ο οποίος συστηματικά επιβαρύνεται με τόνους λιπασμάτων  και φυτοφαρμάκων.

Εν τούτοις, την τελευταία πενταετία οι σημαντικές χειμερινές βροχοπτώσεις σε συνάρτηση με κάποιες χιονοπτώσεις που σημειώθηκαν στην περιοχή, τροφοδότησαν την κοιλάδα του Δύστου με μεγάλες ποσότητες  νερού, αποτέλεσμα του οποίου ήταν η επανασύσταση της λίμνης και η φιλοξενία στην υδάτινη κοίτη της χιλιάδων φτερωτών της συντρόφων.

Η επανασύσταση του υδροβιότοπου της λίμνης του Δύστου   και το άπλωμά της σε εκτάσεις 10.000 περίπου στρεμμάτων, έκανε δυνατή την επανεμφάνιση : του πλούσιου καλαμιώνα ( ο οποίος είχε καταστραφεί με τη μεγάλη εικοσαήμερης διάρκειας πυρκαγιά του 1986, οπότε στ’ αποκαΐδια  της ανευρέθησαν αποτεφρωμένες και οι δύο τελευταίες ενυδρίδες/βίδρες του υγροτόπου ετούτου), πολυάριθμων ενδημικών και κυρίως αποδημητικών πτηνών (κύκνοι, χαλκόκοτες, μαυρόπαπιες, πρασινοκέφαλες πάπιες, φαλαρίδες, χήνες φλαμίγκος/φοινικόπτερα, σαρσέλες/        μικρόσωμες πάπιες, ερωδιοί, νανοβουτηχτάρια, ποταμοσφυριχτές, αρπαχτικά πτηνά, κ.ά.), βατράχων,  νερόφιδων και νεροχελώνων, διαφόρων υδρόβιων φυτών, καθώς και ψαριών, μιας και η δημοτική αρχή του τόπου εμπλούτισε την πανίδα της λίμνης με ικανή ποσότητα γόνου γριβαδιού και κυπρίνου.

Έτσι, με φροντίδα  και επιμονή της φύσης στο λυκαυγές του 21^ου αιώνα η λίμνη του Δύστου κι το οικοσύστημά της κυριάρχησαν – έστω σ’ αυτή τη φάση -  επί της ανθρώπινης καταστροφικής, του δύσμοιρου περιβάλλοντος, μανία. Το ζήτημα είναι αν θα το καταφέρει και αύριο, γιατί ο άνθρωπος – από Θεού λέγεται – έχει λάβει την εντολή του "Αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και κατακυριεύσατε την γην " και πιθανόν μελλοντικά να φανεί πιο "τυχερός" και να αναδειχθεί "νικητής" επί του υδάτινου "στοιχειού" της λίμνης του Δύστου, δικαιολογώντας έτσι και την ετυμολογία της λέξεως Δύστος, που προέρχεται από το δύστηνος  = δυστυχής...

Για να μη φτάσουμε σ’ αυτό το σημείο του οριστικού αφανισμού του οικοσυστήματος της λίμνης του Δύστου και με πόνο ψυχής  βγάλουμε γόους θρηνητικούς  αναφωνώντας  πολλάκις και πολλάκις: "Αχ, δύστηνε, δυστυχισμένε δύστιε  υγρότοπε με τις πολύχρωμες  και πολύηχες ανταύγειες της ζωής τι σου ’μελε να πάθεις!...", θα πρέπει να υψώσουμε τη φωνή μας – με προεξάρχουσα τη δημοτική αρχή του τόπου – και να παλέψουμε για τη διάσωση και διατήρηση στη σημερινή του μορφή ετούτου του πολύσπερμου φυσικού μεγαλείου.

Ο αγώνας πρέπει να είναι συνεχής και διαρκής, γιατί πολλοί εποφθαλμιούν αυτόν τον τόπο, να τον "αναπτύξουν".

 Αναπτύξουν…                                                                                                     

 Μήπως ανά και πτύελα δοκούν;

Αχ, πώς οι έννοιες, ο λόγος, οι ιδέες στις μέρες μας βαλτώνουν…

Πού σήμερα η σοφή και πάλαμπρη ρήση του Εθνικού μας ποιητή Διονυσίου Σολωμού: «Μήγαρις έχω άλλο πάρεξ Γλώσσα κι Ελευθερία!». Μήπως έχω τίποτε άλλο πιο σημαντικό στη ζωή μου εκτός από τη γλώσσα και την ελευθερία!...

Εμείς, λοιπόν, σ’ όλους τους ποικιλώνυμους κι επίδοξους αναπτυξιστές του τόπου,  απαντούμε "όχι" και προτείνουμε:

Ι. Τη δημιουργία παρατηρητηρίων της ορνιθοπανίδας της περιοχής από μαθητές στα πλαίσια της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης,  αλλά και από μεγάλους.

ΙΙ. Δημιουργία περιβαλλοντικών μονοπατιών στην ξηρά και εντός της λίμνης με την επαναχρησιμοποίηση των ακάρινων λέμβων των προηγούμενων δεκαετιών που χρησιμοποιούσαν οι κάτοικοι της περιοχής για την αλιεία, το κυνήγι ή τη συγκομιδή καλαμιών για την εκτροφή των ζώων τους, που κατά χιλιάδες (αγελάδες, γιδοπρόβατα, ίπποι και γαϊδουράκια) έβοσκαν στη γύρω παραλίμνια έκταση. Στόχος μια οργανωμένη ξενάγηση στο χώρο μαθητικών ή άλλων ομάδων.

ΙΙΙ. Ανάδειξη των κτισμάτων του κτιριακού συγκροτήματος, όπου έζησε ο Αλέξανδρος Κοντόσταυλος ( ο οποίος στα 1833 έβαλε στην κατοχή του τη λίμνη και όλη την περιοχή έως τα Λέπουρα και τα Βελούσια, αφού ενεπλάκη πρώτα – το 1825 – στην υπόθεση του ροκανίσματος μέρους του δανείου που έλαβε η επαναστατημένη Ελλάδα από τους Εγγλέζους και στη συνέχεια οικειοποιήθηκε   όλη αυτή την έκταση εξαγοράζοντάς την μαζί με τους ανθρώπους της από τον Τούρκο δυνάστη Ομέρ πασά της Καρύστου, για να την εκμεταλλευτεί  – αυτός και οι απόγονοί του – ως στα 1918, οπότε και πέρασε στα χέρια των ακτημόνων της περιοχής). Σ’ αυτά τα λιθόκτιστα κτίρια με το επιβλητικό Σαράι θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένα σημαντικό Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαιδεύσεως, ξενώνας, αναψυκτήριο κ.τ.λ.

IV. Ανάδειξη των πλούσιων αρχαιολογικών ευρημάτων της περιοχής με προεξάρχουσα την ακρόπολη του Δύστου.

V. Την ένταξη του λιμναίου υδροπεριβάλλοντος του Δύστου σε ευρωπαϊκά φιλοπεροβαλλοντικά προγράμματα και ή δυνατόν  αυτό το εξαίσιο λιμναίο περιβάλλον να βρεθεί υπό την προστατευτική σκέπη της διεθνούς σύμβασης του Ραμσάρ.

VI. Την απαγόρευση χρήσης νιτρωδών και άλλων λιπασμάτων ή φυτοφαρμάκων στην παραλίμνια περιοχή, στην οποία –πλέον – να  καλλιεργούνται φυτά  με φιλικές προς το περιβάλλον μεθόδους, κηπευτικά από εντόπιες ποικιλίες, καθώς και ενδημικά  αρωματικά φυτά,  βότανα ή άλλα πολυετή φυτά.

VII. Τουριστική  αξιοποίηση της περιοχής δια μέσου του οικοτουρισμού.

VIII. Ανάδειξη του επικοινωνιακού συστήματος των φρυκτωριών  με την τοποθέτηση λεϊζερικών συσκευών  παραγωγής φλόγας στους πύργους της ευρύτερης περιοχής της Νοτιοκεντρικής Εύβοιας.

Η αναφορά μας στη λίμνη του Δύστου, την οποία μάλιστα στις 8 Οκτωβρίου 1844 είχε επισκεφτεί το τότε βασιλικό ζεύγος Όθων και Αμαλία, ολοκληρώνεται με την αφήγηση του Νικολάου (Κολιού) Ηλία που καταγράψαμε τον Οκτώβριο του  2003 και αφορά την αγοραπωλησία της λίμνης στα 1918. Ο αφηγητής, που είχε πολεμήσει και στη Μικρά Ασία το 1922, ήταν  αυτήκοος μάρτυρας του γεγονότος. Είχε γεννηθεί το 1901 στα Ζάρκα και εγκοιμήθηκε στη γενέθλια γη στις 13 Δεκεμβρίου του 2006.

ΕΡ.: Πότε πουλήθηκε η λίμνη του Δύστου στους αγρότες της περιοχής;

ΑΠ.: Το πρώτο τεμάχιο, που πήραμε από τον Κοντόσταυλο, ήτανε το 1918. Είχε κάνει το Δύστο τεμάχια με σύνορα διάφορα. Σύγχρονα πράγματα…

Η λίμνη θα μοιραζόταν σε όλα τα γύρω χωριά. Εμείς πήραμε δύο τεμάχια. Το χωριό μας ήτανε αγαπητό και μονοιασμένο. Είχαμε φίλο και τον Τσιλιμίγκο από το Αλιβέρι, που ήτανε  μέσα στα πράγματα. Το κανονικό του όνομα ήτανε Μήτσος Λεβέντης.

Λοιπόν, οι δικοί μας είχανε αγκαλιάσει τον Τσιλιμίγκο και του λένε: «Μήτσο, εμείς να πάρουμε το Κατόρι.» Έτσι, λεγότανε και ήτανε καλό μερτικό!

Οι Βιραίοι, που λες, ήτανε πιο νοικοκυραίοι από ’μας. Τα Βίρα ήτανε παραγωγικό μέρος.

Ε, οι δικοί μας οι γέροι, που κάνανε κουμάντο, του λένε: «Μήτσο, εμείς θα το πάρουμε το Κατόρι.»

«Όχι, λέει αυτός. Θα το πάρουνε οι  Βιραίοι.»

Η συνωμοσία έγινε, όμως…Και τότε…

Οι δικοί μας επέμεναν: «Εμείς θα το πάρουμε το Κατόρι.»

Και, που λες, πήρανε με το μέρος τους και τον Τσόκα, τον ταχυδρόμο, που θα μετέφερε το τηλεγράφημα της συμφωνίας. Του λένε, λοιπόν: «Να το καθυστερήσεις λίγο πιο πίσω, γιατί ο Κοντόσταυλος έχει δώσει το λόγο του στις 8 η ώρα να είναι οι Βιραίοι στ’ Αλιβέρι.»

Έτσι κι έγινε. Το καθυστέρησε. Αυτός περίμενε να πάνε οι Βιραίοι στις 8, μα δεν πήγαν. Αυτός ήτανε στάνταρ! Άμα έλεγε το λόγο  του, τελείωσε. Ε, όταν πήγαν πιο μετά οι Βιραίοι, τους λέει: «Παιδιά μου, πάει. Το πήρανε οι Ζαρκαίοι!»   

ΕΡ.: Εσείς, μπαρμπα-Κολιό, τον είχατε δει ποτέ σας τον Κοντόσταυλο;

ΑΠ.: Ε, όχι. Σπάνια ερχότανε εδώ, στη λίμνη. Αυτός, τότε, έμενε στην Αθήνα.

ΕΡ.: Έως πού έφτανε το τσιφλίκι που κατείχε ο Κοντόσταυλος;

ΑΠ.: Έως πέρα από τη λίμνη, κατά το Δύστο.

ΕΡ.: Το υπόλοιπο μέρος του κάμπου ως τα Λέπουρα ποιος το κατείχε;

ΑΠ.: Ε, οι Κριζαίοι, Ζαπανταίοι, Λεπουριώτες…

Κ.ΜΠΑΙΡΑΚΤΑΡΗΣ