Οι Αειναύτες της αρχαίας Ερέτριας

Οι Αειναύτες της αρχαίας Ερέτριας 

      

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ Α Ρ Χ Α Ι Α Ε Ρ Ε Τ Ρ Ι Α  Του Γιάννη Τάσου Μαγκούτα  Οι Αειναύτες της αρχαίας Ερέτριας  Η Ερέτρια, ως γνωστόν, είναι μία από τις αρχαιότερες πόλεις τής Ελλάδας, της οποίας η πρώτη κατοίκηση χάνεται στα βάθη των αιώνων. Τούτη η πόλη με το ήπιο κλίμα, που την αγκαλιάζει η θάλασσα, διαθέτει και ένα υπέροχο λιμάνι . Οι κάτοικοί της –εκτός από την καλλιέργεια της γης και το εμπόριο-, από πολύ παλιά, ασχολήθηκαν και με την ναυσιπλοΐα. Έτσι, με την πάροδο των χρόνων, δημιουργήθηκε η παράδοση των μεγάλων ναυτικών, των ναυσιπλόων, των καπεταναίων και των πλοιάρχων. Εκείνοι οι μακρινοί μας πρόγονοι, με τα υπέροχα σκαριά τους, οι οποίοι αψηφούσαν τους κινδύνους και τις φουρτουνιασμένες θάλασσες, μετέφεραν τους μύθους της φυλής στα πέρατα τού τότε γνωστού κόσμου. Κατά τη μυθολογία –όπως έχω αναφέρει και αλλού-, η Ερέτρια το όνομά της το οφείλει στο μυθικό ιδρυτή της τον Ερετριέα. Ο Στράβων λέει πως το πρώτο της όνομα ήταν Μελανηίς, το οποίο προέρχεται από το μυθικό Μελανέα. Κατ’ άλλους το «Μελανηίς» προέρχεται από το «μέλαινα γη», το μαυρόχωμα δηλαδή, την παχιά και εύφορη γη, που υπήρχε σε τούτο τον ευλογημένο τόπο. Άλλοι πάλι υποστηρίζουν, πως Ερέτρια σημαίνει κωπηλατίς και οι κάτοικοί της, οι ερέτες (=κωπηλάτες) βρίσκονταν πάντα στα ερετμά, στα κουπιά δηλαδή, έτοιμοι να διασχίσουν τις μικρές, αλλά και τις μεγάλες θάλασσες. Σε τούτη την πόλη, όμως, εκτός από κωπηλάτες, κατοικούσαν και Αειναύτες. Τί ήσαν, όμως, αυτοί οι Αειναύτες; Στην εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς διαβάζουμε, πως Αειναύτες (= αει + ναύτης= πάντα ναύτες) ήσαν οι διαρκώς ΄΄εν πλω΄΄ ευρισκόμενοι. Ο Ν. Μ. Κοντολέων (Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών, Τόμ. ΙΓ΄, σελ.31) γράφει, πως Αειναύτες δεν σημαίνει οι πάντοτε ναύτες, το πλήθος των ναυτών, αλλά επιναύτες, οι ταγμένοι επί των ναυτικών πραγμάτων. Να πούμε, πως ετούτος ο πολύ παλιός θεσμός –γνωστός και στην Ιστιαία- δεν τον συναντάμε πουθενά αλλού έξω από την Εύβοια, παρά μόνο στην μικρασιατική Μίλητο, την φίλη πόλη τής Ερέτριας από την εποχή του Ληλαντικού Πολέμου. Στη Μίλητο οι Αειναύτες ήσαν οι ισχυροί της πόλης και κάθε φορά που είχαν να λύσουν ένα σοβαρό πρόβλημα αποσύρονταν στα πλοία τους, απομακρύνονταν από την ξηρά και δεν επέστρεφαν αν δεν έπαιρναν κάποια απόφαση! Οι Αειναύτες αναφέρονται σε επιγραφικές μαρτυρίες του 5ου π.Χ. αιώνα (I.G. XII 9, 923, Petrakos, BCH 1963, σελ. 545 επ. -J. και L Robert, Bull. 1964, 406 και 1965,324. J. Velissaropoulos, Les naucleres grecs Recherches Sun les institutions Maritimes en Grèce et dans l’orient hellénise, 1980, σελ.21 επ.), καθώς και σε μία του 3ου π.Χ. αι. (I.G. XII 9, 909). Στην επιγραφή του 3ου π.Χ. αι. , οι Αειναύτες φαίνεται να ήσαν μέλη κάποιου επαγγελματικού συλλόγου, που τα άτομά του ασχολούνταν με ναυτικά επαγγέλματα. Το όνομα του συλλόγου αυτού ήταν: ‘’Κοινόν Αειναυτών’’. Να σημειωθεί, πως στην επιγραφή του 5ου π.Χ. αι. υποστηρίζεται ότι το επαγγελματικό σωματείο των αειναυτών δεν ήταν της Ερέτριας, αλλά της Χαλκίδας. Όμως, την άποψη αυτή την αμφισβήτησαν και ο Ν. Μ. Κοντολέων, που ασχολήθηκε διεξοδικά μ’ αυτό το θέμα (΄΄Οι αειναύτες της Ερέτριας΄΄, Αρχ. Εφημ. 1963), όπως και ο Β. Πετράκος (‘’Dedicace des ΄΄Aeinautai΄΄ d’ Eretrie’’, BCH 87, 1963). Και οι δύο μελετητές δέχονται πως το ‘’Κοινόν των Αειναυτών’’ ήταν θεσμός της Ερέτριας. Η Έβη Τουλούπα γράφει (‘’Αρχαιολογία’’, τ. 42, σελ.27), πως δουλειά του αριστοκρατικού γένους των Αειναυτών ήταν η επιτήρηση και εποπτεία της θάλασσας, με συνεχείς περιπολίες. Και, προσθέτει, πως το υπέροχο λιμάνι της Ερέτριας βοήθησε πολύ στο να γίνει η πόλη ναυτική δύναμη. Εκείνο που δεν έχει ξεκαθαριστεί τελείως, είναι το αν ο θεσμός αυτός ήταν ένα επαγγελματικό σωματείο ή μια εποπτεύουσα αρχή. Κάτι, δηλαδή, σαν το σημερινό Λιμενικό Σώμα. Δουλειά αυτής της Αρχής θα ήταν η διοίκηση και φύλαξη του λιμανιού, αλλά και η παρακολούθηση των θαλασσών, για την ασφαλέστερη μετακίνηση των πλοίων της πόλης. Η Ιουλία Βελισσαροπούλου-Καράκωστα, στο βιβλίο της ‘’Οι αιώνιοι ναύτες’’, αναφέρει, πως οι μαρτυρίες που έχουμε, δεν μας πληροφορούν για ύπαρξη επαγγελματικών σωματείων, πριν το τέλος του 4ου π.Χ. αι. και την αρχή της Ελληνιστικής περιόδου. Η εμφάνιση επαγγελματικών σωματείων, λέει, συμπίπτει με τη χαλάρωση των δεσμών μεταξύ πόλης και πολίτη, αλλά και στην εγκατάσταση περισσοτέρων ατόμων στα μεγάλα εμπορικά κέντρα. Τα άτομα αυτά, που ασχολούνταν με τη ναυτιλία, συνήθως δεν ήσαν πολίτες τής πόλης που είχαν εγκατασταθεί. Η ανάγκη τής δημιουργίας αυτών των επαγγελματικών συλλόγων, γράφει η Ι. Βελισσαροπούλου, είχαν και έντονο θρησκευτικό χρώμα, αλλά και κάποια σχέση με τον τόπο καταγωγής των μελών. Και, καταλήγει με τη σκέψη, πως τα φαινόμενα αυτά, των Ελληνιστικών χρόνων, δεν είναι δυνατόν να γίνουν αποδεκτά για τον 5ο π.Χ. αιώνα., τότε δηλαδή που για πρώτη φορά αναφέρονται οι Αειναύτες στην Ερέτρια. Ο λεξικογράφος Ησύχιος (5ος μ.Χ. αι.) μας λέει, ότι οι Αειναύτες ήσαν άρχοντες της Μιλήτου. Ενώ, ο Πλούταρχος (1ος - 2ος μ.Χ. αι.), στα Ελληνικά Ζητήματα, παράγ. 32: ‘’Τίνες οι Αειναύτες της Μιλήτου’’ αναφέρει, πως όταν καταλύθηκε η τυραννία (τύραννοι, τότε, ήσαν ο Θόαντας και ο Δαμασήνορας), την εξουσία μοιράζονταν δύο κόμματα: το ένα, η ‘’Πλουτίς’’, που το έλεγαν έτσι γιατί αντιπροσώπευε την τάξη των ευπόρων, των πλουσίων και το άλλο η ‘’Χειρομάχα’’, που αντιπροσώπευε τους εργαζόμενους πολίτες. Λέγεται, πως μετά την τυραννία τη διακυβέρνηση της πόλης ανέλαβε η ‘’Πλουτίς΄΄, το κόμμα των ευπόρων. Για το όνομα τούτου του κόμματος -των πλουσίων της Μιλήτου- υπάρχει και η γνώμη να μην ήταν ‘’Πλουτίς’’, άλλα ‘’Πλοντίς’’, από τα πλωτά μέσα, από τα πλοία δηλαδή που διέθεταν οι άνθρωποι αυτής της παράταξης. Όπως και να ’χει το πράγμα, οι άρχοντες αυτής της εύπορης τάξης, λέγεται, πως πήραν το όνομα Αειναύτες, γιατί έκανε και τις συνεδριάσεις τους ακόμα πάνω στα πλοία. Κατά μια άλλη εκδοχή, το δεύτερο συνθετικό της λέξης ‘’αει-ναύτες’’ -το ‘’ναύτες’’, δηλαδή- προέρχεται από το ρήμα ναύω (=ναίω =οικώ =διατώμαι), οπότε οι Αειναύτες θα ήσαν ένα είδος πρυτάνεων και θα συνεδρίαζαν στο πρυτανείο του Δήμου. Όμως, περισσότερο πιστευτή φαίνεται η πρώτη εκδοχή, αν και ποτέ δεν μπορεί να είναι κανείς απόλυτα σίγουρος, αφού δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες. Βέβαιο, πάντως, πρέπει να θεωρηθεί, πως οι Αειναύτες δεν ήσαν ένα απλό επαγγελματικό σωματείο ναυτικών. Μπορεί, για κάποιο χρονικό διάστημα, να υπήρξε και ένα σωματείο μ’ αυτό το όνομα. Να προστεθεί, πως υπάρχει και μια επιγραφή του 6ου π.Χ. αι. ( I.G. XII, 1273-1274 Add. ultina), που αναφέρεται σε νομοθετικές διατάξεις, οι οποίες αφορούσαν τη ναυσιπλοΐα στο βόρειο και στο νότιο Ευβοϊκό. Μεταξύ των άλλων, γίνεται λόγος και για διαμαρτυρίες ναυτικών για το μισθό τους, που ήταν διαφορετικός όταν έπλεαν στα νερά του Ευβοϊκού, απ’ ότι όταν έπλεαν έξω απ’ αυτόν, σε μακρινές θάλασσες. Η Ιουλία Καράκωστα συμπεραίνει πως οι Αειναύτες της Ερέτριας, όπως και της Μιλήτου, κατά τους πρώιμους αρχαϊκούς χρόνους -γύρω στον 8ο π.Χ. αι.-, ίσως ήσαν μέλη τής άρχουσας αριστοκρατίας και ιδιοκτήτες πλοίων, οι οποίοι είχαν μεγάλες πολιτικές εξουσίες, αλλά και οικονομική δύναμη. Κατά τον 6ο και τις αρχές του 5ου π.Χ. αιώνα ο όρος ‘’Αειναύτες’’ υποδήλωνε μία από τις Αρχές τής Ερέτριας ή μία από τις Φυλές της , που είχε αναλάβει τη συντήρηση των πολεμικών της πλοίων. Όμως, είναι δύσκολο να προσδιοριστεί τι ακριβώς ήσαν οι Αειναύτες, αφού οι μαρτυρίες που έχουμε είναι ελάχιστες. Τον 5ο π.Χ. αι. οι Αειναύτες, ίσως, ήσαν πολίτες οι οποίοι και συντηρούσαν πλοία για λογαριασμό τους, αλλά και για τις ανάγκες τής πόλης, (πόλεμους, πειρατείες κ.λπ.), οπότε χρησιμοποιούσαν και ναύτες που προσλάμβαναν οι ίδιοι. Μπορεί, πάλι, να μην ήσαν ιδιοκτήτες, με την αυστηρή έννοια του όρου, αλλά να διατηρούσαν ορισμένες εξουσίες πάνω στα πλοία, που τα χρησιμοποιούσαν και για δικό τους λογαριασμό, όταν αυτά δεν ήσαν απασχολημένα στις ανάγκες της πόλης. Ας φανταστούμε κάποιους δημόσιους και ιδιωτικούς θεσμούς, όπως είναι σήμερα η δημοτική, αλλά και η ιδιωτική αστυνομία, που απασχολούν στη δούλεψή τους οι Δήμοι, αλλά και κάποιοι πολλοί εύποροι πολίτες. Να θυμίσουμε και την περίπτωση των πλοιοκτητών του 1821. Πριν από την επανάσταση, τα εμπορικά πλοία των νησιωτών ήσαν εξοπλισμένα, για να προστατεύονται από τους διάφορους πειρατές. Πολλά από εκείνα τα πλοία -με την έναρξη της Επανάστασης- προσφέρθηκαν για τις ανάγκες του απελευθερωτικού αγώνα! Στη συνέχεια ο θεσμός των Αειναυτών, για διάστημα δύο τουλάχιστον αιώνων, έπεσε σε αχρηστία, μέχρι τους ελληνιστικούς χρόνους, οπότε ξαναχρησιμοποιείται ο όρος. Τούτοι, όμως, οι Αειναύτες τής Ερέτριας δεν είχαν τίποτε το κοινό σε αίγλη και ισχύ με τους προγόνους τους. Υπάρχει και μια άλλη εκδοχή, που πρέπει ν’ αναφερθεί. Πολλοί υποθέτουν, πως οι Αειναύτες της αρχαίας Ερέτριας –εκτός των άλλων- έκαναν και τους πομπούς. Μετάφεραν, δηλαδή, και κατοίκους άλλων πόλεων, που ήθελαν να μετακινηθούν, ή ν’ αποικήσουν σε άλλες περιοχές. Τούτο δείχνει, πως η μεγάλη δύναμη της Ερέτριας ήταν τα πλοία της, τα οποία κάθε στιγμή ήσαν έτοιμα να πλεύσουν παντού. Από μια επιγραφή, μάλιστα, του 6ου π. Χ. αιώνα –που είναι και ο παλαιότερος ναυτικός νόμος- πληροφορούμαστε, πως ο πορθμός της Εύβοιας ήταν ανοιχτός για τα πλοία της πόλης τους και στις δύο εισόδους του Ευβοϊκού Κόλπου (Κοντολέων, Α.Ε.Μ., τ. ΙΓ΄, σ.30). Ο Κοντολέων αναφέρει ακόμα, ότι η απασχόληση των κατοίκων της αρχαίας Ερέτριας με τη θάλασσα βρίσκει το πρότυπό της στους Φαίακες της Οδύσσειας. Υποστηρίζει δηλαδή, πως ό,τι υπήρξαν οι Φαίακες στην περιοχή της ποίησης και του μύθου, υπήρξαν οι Ερετριείς στο χώρο της ιστορίας.