Η ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΛΙΘΩΝ

Δεξιά επάνω: Χωράφι στη συνοικία Φανερωμένης Ν. Αρτάκης, με φανερά κατάλοιπα από την επεξεργασία των τοπικών πυριτόλιθων (χρώματος καστανού), για κατασκευή εργαλείων Παλαιολιθικής εποχής. (Φωτογρ.: Γ. Μίχας, 1986).

Δεξιά κάτω: Αναπαράσταση σκηνής πελεκήματος πυριτόλιθων, για κατασκευή εργαλείων (κατά Z. Burian).

Αριστερά: Λίθινα εργαλεία της εποχής Νεάντερταλ και χρήσεις τους.

ΕΥΗ ΣΑΡΑΝΤΕΑ 

Αναδημοσίευση απο Καθημερινή Εύβοια

 Η ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΛΙΘΩΝ 

 ΟΙ ΠΥΡΙΤΟΛΙΘΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥΣ 

 Ο πυριτόλιθος (τσακμάκι) είναι πέτρωμα, που περιέχει 70-100 % διοξείδιο πυριτίου (SiO2). Η σύσταση αυτή του προσδίδει χαρακτηριστικές ιδιότητες, για τις οποίες ήταν περιζήτητος στην Προϊστορία: Σκληρότητα. Οι πυριτόλιθοι, λόγω της μεγάλης σκληρότητάς τους, χαράσσουν το ατσάλι (!), το γυαλί, το μάρμαρο. Κατά συνέπεια, εργαλεία Λίθινης εποχής από πυριτόλιθο είχαν αντοχή στη χρήση. Αντοχή σε διαβρωτικό περιβάλλον. Οι πυριτόλιθοι είναι πρακτικά απρόσβλητοι από οξέα και βάσεις, και αυτή η αντοχή τους στη χημική διάβρωση συμβάλλει με τη σκληρότητα, ώστε τα πυριτολιθικά παλαιολιθικά εργαλεία να παραμένουν σχεδόν αναλλοίωτα στην επιφάνεια του εδάφους, ακόμη και μετά παρέλευση εκατοντάδων χιλιάδων χρόνων, όπως στην περίπτωση υπαίθριων θέσεων της Νέας Αρτάκης και Μακρυκάπας. Κογχώδης θραυσμός. Μετά από πλάγιο, κατάλληλο κτύπημα του πυριτόλιθου, η επιφάνεια της αποκόλλησης του θραύσματος παρουσιάζει χαρακτηριστική κοίλη, κογχώδη μορφή, διαφορετική (και αναγνωρίσιμη) από αυτήν που προκαλείται από φυσικά ή τυχαία κτυπήματα (όπως στις εξωτερικές γωνιακές πέτρες των κλασικών κτιρίων, αναγνωρίζουμε τα κτυπήματα του τεχνίτη). Δυνατότητα παραγωγής σπινθήρος μετά από κρούση. Τσακμάκια (πυριτόλιθοι) χρησιμοποιήθηκαν, διαχρονικά, για το άναμμα φωτιάς, (όπως και σε πυροβόλα όπλα της Επανάστασης 1821 -καριοφύλλια, τρομπόνια- και τους αναπτήρες, μέχρι πριν λίγες δεκαετίες). Η ενέργεια που προσλαμβάνει κατά την κρούση ο πυριτόλιθος, δεν απορροφάται από την μάζα του. Η ενέργεια αυτή αποβάλλεται με μορφή σπινθήρος, λόγω της απότομης αύξησης θερμότητας προς το περιβάλλον, ενώ εκλύεται χαρακτηριστική οσμή. …………………………………………………………………….. Τα ίχνη εκατοντάδων προϊστορικών γενεών που έζησαν, κατασκεύασαν εργαλεία ή κυνήγησαν στην περιοχή της Νέας Αρτάκης –ένα «παλίμψηστο» λίθινων εργαλείων στην επιφάνεια του εδάφους– δηλώνουν σύμφωνα με τις αυτοψίες και τη βιβλιογραφία, τα εξής, : Οι συμπαγείς βράχοι πυριτόλιθων (τύπου silcrete) σε Βολέρι και Φανερωμένη αποτελούσαν πόλους έλξης για προϊστορικούς κυνηγούς και νομάδες, σαν λατομικοί χώροι κατασκευής πελεκημένων εργαλείων από το σκληρό πέτρωμα (τσακμακόπετρα) (Σαραντέα 1986, σ. 18-38, Sarantea E. 2021, J. Collina Girard, αυτοψία 1991, Χρ. Ματζάνας 2009, σ. 789, 791 και 2018, σ. 165, Ν. Skarpelis 2021). Σπανίζουν γενικά, όχι μόνο στην Ελλάδα, οι υπαίθριοι παλαιολιθικοί λατομικοί χώροι. Ο Αμερικανός καθηγητής Αlan Η. Simmons, μεταξύ των Παλαιολιθικών θέσεων της Μεσογείου, στο βιβλίο του Stone Age Sailors: Paleolithic Seafaring in the Mediterranean (2014, σ. 117), αναφέρεται στην Εύβοια, παραπέμποντας στο άρθρο της υπογράφουσας «Παλαιολιθικά Λατομεία-Εργαστήρια κατασκευής εργαλείων. Φανερωμένη και Βολέρι Νέας Αρτάκης» (Αρχαιολογία και Τέχνες, Τ. 60, 1996, σ 43-47). Κείμενα σε αρχαιολογικές πινακίδες, όπως ορίστηκαν από το ΥΠΠΟΑ το 2017 - αλλά ως τώρα δεν τοποθετήθηκαν - έχουν ως εξής: Για το Βολέρι: «Εμφάνιση συμπαγούς και εκτεταμένου βράχου πυριτόλιθου καθώς και θέσεις εκμετάλλευσης του πετρώματος κατά την Παλαιολιθική εποχή», και για τη Φανερωμένη: «Πυκνή συγκέντρωση εργαλείων της Μέσης και Άνω Παλαιολιθικής περιόδου. Θέση καταυλισμού και εκμετάλλευσης τοπικού πυριτόλιθου για κατασκευή εργαλείων (πριν 120.000-10.000 χρ. περίπου»). 2) Η περιοχή ανήκει στις σημαντικές υπαίθριες ελλαδικές παλαιολιθικές θέσεις (καθ. Κουρτέση-Φιλιππάκη 1996, σ. 7, και καθ. Galanidou 2014, σ. 10). Εντυπωσίαζε το πλήθος και η ποικιλία τέχνεργων διαφόρων εποχών στην επιφάνεια του εδάφους πριν από την ένταξη της περιοχής στο Σχέδιο Πόλεως (σημ.: τέχνεργα: ακέραια, ημιτελή ή σπασμένα εργαλεία κατά την κατασκευή τους, πυρήνες, φολίδες, πέτρινα σφυριά κ. ά.). Σύμφωνα με τον καθ. Α. Σάμψων, η Νέα Αρτάκη παρουσίαζε «τεράστια συγκέντρωση εργαλείων», που αποτελούσε «σπάνιο φαινόμενο για την Κεντρική Ελλάδα» (1996, σ. 53, 56). Κατά τον Χρ. Ματζάνα, η Νέα Αρτάκη υπήρξε επίκεντρο προϊστορικών δραστηριοτήτων στην Κεντρική Εύβοια (2009, σ. 789, 791). Ο Α. Ντάρλας (ειδικευμένος στο Πλειστόκαινο, νυν Προϊστάμενος Εφορείας Σπηλαιολογίας-Παλαιοανθρωπολογίας) σημείωσε «πολλά λίθινα εργαλεία» που χρονολογούνται «…σε διάφορες περιόδους, από την κατώτερη παλαιολιθική ως τη χαλκολιθική…» (έγγραφο αυτοψίας 2.8.1990). 3) Τα παλαιολιθικά ευρήματα καταλάμβαναν μεγάλη έκταση, τουλάχιστον 2.000×800 μ. περίπου, καθώς άλλο μεγάλο τμήμα πρέπει ήδη να είχε καταστραφεί από τον αρχικό οικισμό της Νέας Αρτάκης: Εργαλεία επίσης εκτείνονταν νοτίως της πόλης, έως και τον οικισμό της Μάνικας. Άλλο τμήμα πιθανώς έχει καλυφθεί από τα νερά της θάλασσας, μετά την τήξη των πάγων (Σαραντέα 1986, σ. 21, 38). Ενδεχομένως υπήρχε και εστία ή εστίες πυριτόλιθων για κατασκευή εργαλείων στον Βόρειο Ευβοϊκό κόλπο, στην έκταση μεταξύ Νέας Αρτάκης-Λάρυμνας Νομού Φθιώτιδας, που σήμερα είναι πλημμυρισμένη από τη θάλασσα: Στην απέναντι ακτή της Λάρυμνας υπάρχουν στην παραλία παλαιολιθικά πελεκημένα εργαλεία στις συγκεντρώσεις πυριτόλιθων - που γεωλογικά συνδέονται με το εκεί σιδηρονικελιούχο μετάλλευμα. 4) Ένα μέρος τεχνημάτων που εντοπίστηκαν στους λατομικούς χώρους υποδείχνουν δραστηριότητες από την Κάτω Παλαιολιθική εποχή (ηλικίας άνω των 120.000-200.000 ετών) (Σαραντέα 1986, Darlas 1994, σ. 307, 311). Ο J. Collina Girard σε αυτοψία τον Σεπτέμβριο του 1995, γράφει: «…λιθοτεχνία πολύ πιθανόν μουστέρια (ή άνω αχελλαία;) πελεκημένη επί τόπου (δηλ. φυσιογνωμία λατομείου)». Στην αυτοψία έτους 1990, ο Α. Ντάρλας ( νυν προϊστάμενος Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας ΥΠΠΟΑ) αναφέρεται στα: «σπάνια κατωπαλαιολιθικά εργαλεία της». Σύμφωνα με τον Χρ. Ματζάνα, «Η παλαιολιθική λιθοτεχνία της Ν. Αρτάκης και της ευρύτερης περιοχής της παρουσιάζει χαρακτηριστικά μορφολογικά και τεχνολογικά, τα οποία σε συνάρτηση με άλλα γνωρίσματα και σε σύγκριση με θέσεις της Εγγύς Ανατολής και της Ευρώπης χρονολογούν τις παλαιότερες φάσεις της ίσως και πριν από το 350.000 ΠΠ (πριν το παρόν) και καλύπτουν όλη τη διάρκεια της Παλαιολιθικής εποχής, δηλαδή έως και περίπου το 10.000 ΠΠ.» (Ματζάνας Χρ., 2024, σ. 130). Κατά την γνώμη της υπογράφουσας (Sarantea 2021, p 47), οι δυο θέσεις, Φανερωμένη και Βολέρι, σαν σταθερό επίκεντρο για κατασκευή εργαλείων, πιθανώς, θα προσήλκυαν ομάδες από τις απαρχές εμφάνισης ανθρώπων στην περιοχή. Διασώθηκαν άραγε τα παλαιότερα εργαλεία της περιοχής Νέας Αρτάκης μεταξύ αυτών που συνελέγησαν;; Μήπως υπάρχουν στο έδαφος, σε βαθύτερα στρώματα; Ή μήπως έγιναν κι αυτά …μπάζα, ανάμεσα σε τόσα άλλα; (Συνεχίζεται)