Μιμητικά δρώμενα και η Εκκλησιαστική
Μεταμφίεση στο Βυζάντιο
Γράφει ο Αντώνης Παύλου.
Η "εν Τρούλλω" Οικουμενική Σύνοδος (691) καταδικάζει στον ΟΒ' κανόνα τις διάφορες ρωμαίκές εορτές συμπεριλαμβανομένου και του πανηγυριού της πρώτης Μαρτίου, πρωτοχρονιάς του
ρωμαϊκού έτους: "Τας ούτω λεγομένας Καλάνδας και τα λεγόμενα Βοτά και τα λεγόμενα Βρουμάλια και την εν τη πρώτη του μηνός Μαρτίου, καθ' άπαξ εκ της των πιστών πολιτείας περιαιρεθήναι βουλόμεθα αλλά μην και τας των γυναίων δημοσίας ορχήσεις, και πολλήν λύμην και βλάβην εμποιείν βουλομένας (....) αλλα μήτε προσωπεία κωμικά ή σατυρικά ή τραγικά υποδύεσθαι, μήτε του βδελυκτού Διονύσου το όνομα την σταφυλήν αποθλίβοντας εν τοις ληνοίς επιβοάν, μήτε τον οίνον εν τοις πίθοις επιχέοντας γέλωτα επικινείν, αγνοίας τρόπω ή ματαιότητος τα της δαιμονιώδους πλάνης ενεργούσας. Τους ουν του νυν τι των προειρημένων επιτελείν επιχειρούντας, εν γνώσει τουτων καθιστάμενους, ει μεν κληρικοί είεν, καθαιρείσθαι προστάσσομεν, ει δε λαϊκοί, αφορίζεσθαι "(1)
Ενώ η τελευταία φράση ανήκει στις στερεότυπες εκφράσεις των αποφάσεων των διαφόρων Συνόδων, «τα περί διονυσιακής γιορτής με προσωπεία κωμικά και τραγικά» ανήκουν στην φρασεολογία αποφάσεων παλαιότερων συνόδων και δεν αντικαθρεπτίζουν τη σύγχρονη πραγματικότητα. Η μεταμφίεση με ρούχα του άλλου φύλου αντίθετα, συναντιέται ήδη στα
ρωμαϊκά Σατουρνάλια (2) μετά τη βυζαντινή διαπόμπευση (3), και είναι ακόμα και σήμερα βασικό στοιχείο της μεταμφίεσης στο καρναβάλι του ελληνικού χωριού(4). Ο Νικ. Πολίτης σημειώνει ότι και ο κλήρος συμμετείχε σε τέτοιες εκδηλώσεις (5). Η σχέση του με το θέατρο πάντως δεν είναι πάντα έκδηλη. Όπως προκύπτει από ομιλία του Αστερίου, επισκόπου Αμασείας, πόλης της Μικράς Ασίας, φαίνεται πως 300 χρόνια πριν συμμετείχαν οι μίμοι στους αγερμούς των καλανδών (6).
Η εορτή των Καλανδών κρατούσε στην Κων/πολη πέντε μέρες, με μεταμφιέσεις, πομπές, κτλ. (7). Τον 6ο αιώνα στα Βρουμάλια που διαρκούσαν από τις 16 Νοεμβρίου ως τις 17 Δεκεμβρίου φαίνεται πως συμμετείχαν και μίμοι(8). Ο Ιωάννης Χρυσόστομος στον "Λόγον ταις Καλανδαίς" περιγράφει μεταμφιέσεις ανδρών σε γυναίκες και αντίστροφα, τραγούδι και τυχερά παιχνίδια. Αν υπήρχαν θεατρικές παραστάσεις ή συμμετείχαν μίμοι παραμένει αδιευκρίνιστο. Ο Μέγας Βασίλειος περιγράφει τα "Συμπόσια" στη Μικρή Ασία, παρόμοια ειδωλολατρική εορτή, στην οποία παρατηρεί "άσματα αισχρά, σχήματα πορνικά ερεθίζοντα την ασέλγειαν"(9). Πρόκειται - συνολικά - για ένα συνοθύλευμα εορτών και ημερομηνιών που παρέμειναν σαν κατάλοιπα μετά την αποσύνθεση του πλούσιου ελληνορωμαίκού εορτολογίου από την εκκλησία, και των οποίων τα στοιχεία θα επιβιώσουν στις εορτές του Δωδεκαημέρου (Χριστούγεννα - Πρωτοχρονιά - Θεοφάνεια) και του Καρναβαλιού, αλλά και στα Κάλαντα διαφόρων καθαρά θρησκευτικών εορτών.
Βέβαια μερικές φορές υπάρχει η υποψία, ότι οι πατερικές πηγές παραμορφώνουν εσκεμμένα ή αθέλητα στην περιγραφή ειδωλολατρικών εορτών το χαρακτήρα της εορτής και τονίζουν το "οργιαστικό στοιχείο".
Αλλά και μέσα στην εκκλησία συμβαίνουν κατά καιρούς περίεργες τελετές που θυμίζουν κάπως τις "Μαύρες Λειτουργίες" του δυτικού Μεσαίωνα, παρωδίες εορτών και τελετών που εκτελούνται από τον κατώτερο κλήρο σε ορισμένες μέρες του εορτολογίου μπροστά από τους πιστούς. Η μονομερής περιγραφή τέτοιων τελετών ανήκει στη λόγια παράδοση αναθεματισμών των αποκλίσεων από την κανονική λειτουργία, και είναι λίγο μόνο ενδεικτική για το τι πραγματικά συνέβη στην Αγία Σοφία. Βέβαια - κατά τον W. ΡUCΗΝΕR (10) - δεν μπορεί να αποκλεισθεί εντελώς η περίπτωση κάποιας εκκλησιαστικής παρωδίας. Τέτοια συναντάμε ήδη στον 9ο αιώνα όταν ο γιός του Μιχαήλ Γ' μαζεύει ένδεκα διακεκριμένους άνδρες και πραγματοποιούν μια γαιδουροπομπή διακωμωδώντας τον πατριάρχη Ιγνάτιο και τη Θεία Λειτουργία (11). Την πιο αξιοπαρατήρητη πληροφορία όμως μας την παρέχει ο Βαλσαμών, σχολιάζοντας το γνωστό 62ο κανόνα της "εν Τρούλλω" Συνόδου (προαναφέρθηκε στο παρόν σημείωμα αρχικά) και αναπτύσσοντας το θέμα των δραματικών ειδών της αρχαιότητας (12). Ο σχολιασμός καταλήγει ως εξής:
"... αλλά και τινες κληρικοί κατά τινας εορτάς προς διάφορα μετασχηματίζονται προσωπεία, και ποτέ μεν ξιφήρεις εν τω μεσονάω της εκκλησίας μετά στρατιωτικών αμφίων εισέρχονται, ποτέ δε και ως μοναχοί προοδεύουσιν, ή και ως ζώα τετράποδα. Ερωτήσας ουν όπως ταύτα παρεχωρήθησαν γίνεσθαι, ουδέν τι έτερον ήκουσα αλλ' η εκ μακράς συνηθείας ταύτα τελείσθαι... (13).
Οι μεταμφιέσεις του κατώτερου κλήρου σε στρατιώτες, γυναίκες και ζώα παρουσιάζουν αναλογίες με το ευρύ φάσμα των παραστατικών εκδηλώσεων του καρναβαλιού. Μεταμφιέσεις αναφέρει ο Βαλσαμών και στην εορτή των Αγίων Νοταρίων (25η Οκτωβρίου), όπου οι μαθητές σχηματίζουν πομπή και διασχίζουν την αγορά (14). Μεταμφιέσεις και μίμους αναφέρει και ο Κεκαυμένος στο ‘Στρατηγικόν" του (15).
Συμπερασματικά, δεν χρειάζεται πιά να τονιστεί ότι όλες αυτές οι μεταμφιέσεις, ειδωλολατρικές τελετές κτλ. όπως μας τις παραδίδουν οι Εκκλησιαστικες πηγές και οι μερικά μεροληπτικές χρονογραφίες, δεν έχουν καμμία - άμεση - σχέση με το Θέατρο.
Σημειώσεις: (1) Γ. Ράλλης - Μ. Ποτλής, Σύνταγμα των Θείων και Ιερών Κανόνων της
Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, Εν Αθήναις 1852/1856, τόμ. Β΄, 448.
(2) F.Dumont,Les actes de S. Dasius στα "Analecta Bollandriana", XVI, (1987) 5-16 W.Puchner, Ευρωπαϊκή Θεατρολογία (Ενδεκα μελετήματα), Αθήνα (Ιδρυμα
Γουλανδρή - Χορν) 1984, 42.
(3) Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και
πολιτισμός, Αθήναι 1948/1955,τόμ. Γ', 77 εξ.
(4) W. Puchner, Εθιμικά φαινόμενα στο Ελληνικό εορτολόγιο και οι σχέσεις τους με το λαϊκό Θέατρο, Wien 1977, 263.
(5) Ν. Πολίτης, Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού. Παραδόσεις, Εν Αθήναις 1904, τόμ. Β', 1258 εξ.
(6) Αστερίου Αμασείας, Λόγος κατηγορικός της εορτής των Καλανδών, Patrologia Graeca (εκδ. ].Ρ. Μigne) 40, 220 Β.
(7) Κ. Σάθας, Ιστορικόν δοκίμιον περί του Θεάτρου και της μουσικής των Βυζαντινών, ήτοι εισαγωγή εις το Κρητικόν Θέατρον, εν Βενετία 1878, ο' εξ.
(8) Φ. Κουκουλές, ό.π., τόμ. 8', 25 εξ.
(9) Κ. Σάθας, ό.π., π'.
(10) Μ. Puchner, ό.π., 47.
(11) F. Tinnefeld( Για τον κοσμικό μίμο στο Βυζάντιο μετά από την απαγόρευση της συνόδου εν Τρούλλω (691), στα "Βυζαντινά" (1974), τόμ. 6, 330 εξ.
(12) Γ. Ράλλης - Μ. Ποτλής, ό.π., τόμ. Β', 449 εξ.
(13) Κ. Σάθας, ό.π., τπδ'.
(14) G. Tinnedelf, ό.π., 330 εξ.
(15) Η. - G.Beck, Το εγχειρίδιον του βυζαντινού αριστοκράτη. Το λεγόμενο "Στρατηγικόν" του Κεκαυμένου, Graz/Wien/Koln 1956, 155 εξ, 216, 276.
|
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου