ΖΑΡΑΚΕΣ

Ζάρακες (Ζάρκα)

Το χωριό Ζάρακες ή Ζάρκα όπως είναι γνωστότερο, ευρίσκεται στο σημείο της αρχαίας κώμης Ζάρητρα, στο νότιο τμήμα της οποίας ως πριν λίγες δεκαετίες υπήρχε ημιερειπωμένος πύργος των κλασικών χρόνων, ο Ελληνόπυργος. Mε  τα δομικά του υλικά,  όταν γκρεμίστηκε,  κατασκευάστηκε ανεμόμυλος, ο οποίος υψώνεται αρτιμελής επί των βάσεων του αρχαίου κτίσματος ως τις μέρες μας.

Από τους πρώτους κατοίκους του τόπου κατά την προϊστορική εποχή, τους Δρύοπες, φαίνεται πως το μέρος ετούτο έλαβε και τ’ όνομά του Ζάραξ (Ζάρκα) και πιο συγκεκριμένα από το Ζάρακα Πετραίο, το γιο του Δρύοπα Κάρυστου (του ιδρυτή της πόλης Κάρυστος). Έκτοτε, ο τόπος κατοικείται ανελλιπώς, στα δε χρόνια της μεγάλης  ακμής του κράτους των Ερετριέων, τα Ζάρητρα συγκαταλέγονταν  μεταξύ των μεγάλων δήμων της ερετρικής επικράτειας. Μάλιστα, μνημονεύονται και από το  Χαλκιδέο ποιητή Λυκόφρωνα - στην "Αλεξάνδρειά" του - με τον ακόλουθο στίχο: "(….) Οφέλτα και μύχουρε Χοιράδων Ζάραξ σπίλοι τε (….)". Και η μετάφρασή του: "Οφέλτη και φύλακα των θαλασσίων σπηλαίων, στην ακτή του Ζάρακα". Προφανώς,  γίνεται λόγος για την ακτή, το επίνειο των Ζαράκων, που σήμερα είναι ένα σημαντικό θέρετρο του τόπου προς το σμαραγδένιο κήπο του Αιγαίου  και φέρει την ονομασία Φουρνάκι, καθώς έχει το σχήμα χωριάτικου φούρνου.

Τη βαθύχρονη παρουσία του ανθρώπου σ’ αυτόν τον τόπο, πλην του Ελληνόπυργου, μαρτυρούν και τα πλούσια αρχαιολογικά ευρήματα που έχουν εντοπιστεί στο γύρο χώρο: "Λεπίδες  και απολεπίσματα οψιανού,  άφθονα χειροποίητα χονδροειδή όστρακα από πηλό με κόκκους άμμου,  καθώς και γκρίζα μινύεια και μαυρόχρωμα όστρακα", αλλά και λάρνακες καθώς και βάσεις αρχαίων κτισμάτων νοτίως του χωριού και σιμά της οδικής αρτηρίας Λεπούρων –Καρύστου. Επίσης, στο βόρειο τμήμα του χωριού, στο λόφο Ζάρακας (Βίγλα ή Γκαθούμενο -υψόμετρο 418 μ.), σώζεται το ομώνυμο φρούριο, το οποίο την άνοιξη του 348 π.Χ. καταλήφθηκε από τις δυνάμεις του Αθηναίου στρατηγού Φωκίωνα, που είχε εμπλακεί στις  -με μακεδονική υποκίνηση – εμφυλιοπολεμικές διαμάχες μεταξύ των ολιγαρχικών του άρχοντα Πλουτάρχου (ο οποίος υποστηριζόταν τότε από τους Αθηναίους και βρισκόταν στο τιμόνι του κράτους της Ερέτριας, και του Κλειτάρχου που ηγούνταν της δημοκρατικής μερίδας του κρατιδίου. Ο Φωκίωνας, λοιπόν, αποβιβάζεται αρχικά στο δήμο της Τάμυνας (Αλιβέρι), περικυκλώνεται από τις ευβοϊκές δυνάμεις  του Κλείταρχου και του Χαλκιδέου Καλλία, αλλά με κατάλληλους ελιγμούς γίνεται τελικά ο κυρίαρχος του παιχνιδιού. Εν συνεχεία, στρέφεται νότια και φθάνει στα Ζάρητρα όπου πολιορκεί το κάστρο τους και το καταλαμβάνει. Για τούτο, ο ιστορικός Πλούταρχος αναφέρει  στο "Φωκίωνα" του: «Εκ τούτου τον Πλούταρχον εξέβαλε  εκ της Ερετρίας και Ζάρητρα φρούριον ελών επικαιρότατον, ή μάλιστα συνελαίνεται το πλάτος εις βραχύ διάζωμα της νήσου σφιγγομένης εκατέρωθεν ταις θαλάσσαις".

(Μετά από αυτό και τον Πλούταρχο  εξεδίωξε της Ερετρίας και το φρούριο των Ζαρήτρων, που βρίσκεται σε πολύ επίκαιρο σημείο, κατέλαβε. Τούτο, μάλιστα, στενεύει στο πλάτος, ως ένα βραχύ διάζωμα του νησιού που το περισφίγγει από τις δυο του πλευρές η θάλασσα).

            Ετούτο το στενό, ανεμοδαρμένο, ύψωμα σε κατοπινές εποχές οι κάτοικοί του το αξιοποίησαν και με άλλον τρόπο. Έστησαν ανεμόμυλους, και με την ανέξοδη δύναμη του αγέρα άλεθαν τους καρπούς της ευλογημένης γης . Σήμερα, σώζονται τρεις εξ αυτών, όμως σε άλλα σημεία του τόπου έχουν υψωθεί θεόρατες ανεμογεννήτριες για την αιχμαλωσία  και εκμετάλλευση της αιολικής ενέργειας. Τέτοιες υπάρχουν και παρά το ιστορικό όρος της περιοχής Οφέλτης, για το οποίο έγινε αναφορά προηγουμένως. Μάλιστα,  στις ακτές του κατά την εποχή του Οδυσσέα είχαν καταποντιστεί ορισμένα ελληνικά πλοία που επέστρεφαν από τον τρωικό πόλεμο.

            Κατά τη μεσαιωνική περίοδο τα Ζάρκα είχαν μια αξιομνημόνευτη ιστορική  παρουσία και αναφέρονται ως έδρα Επισκοπής, πράγμα όμως ελεγχόμενο για την ακρίβειά του και - κατά συνέπεια - αμφισβητήσιμο.

         Ο ερχομός στο νησί της τούρκικης λαίλαπας του Μωάμεθ Β΄ του Πορθητή (Ιούλιος 1470)  τα Ζάρκα, όπως και πολυάριθμα άλλα ευβοϊκά χωριά, χάνονται από προσώπου γης. Έτσι, στα 1474 αναφέρεται στους τούρκικους φορολογικούς καταλόγους ως μεζραάς (μη μονίμως κατοικούμενος τόπος) με υπαρκτά μόνο δύο σπίτια, που «φορολογούνταν με 987 άσπρα, δύο φορτία σταριού, τη δεκάτη της παραγωγής μελισσιού, το φόρο κατοχής χόρτου με 12 άσπρα, το φόρο γάμου και το φόρο επί των προστίμων με 5 άσπρα.», σύμφωνα με την Ευαγγελία Μπαλτά. Στα 1506 φέρεται να έχει μόλις δύο μόνιμες οικογένειες. Ακολούθως, σχηματίζεται μικρός οικισμός από αγροτοκτηνοτρόφους των γύρω περιοχών που καταφεύγουν εκεί για την καλλιέργεια της γης των Ζαράκων και την εκτροφή των ζώων τους, με την υποχρέωση να πληρώνουν στους κατακτητές τη δεκάτη (το 1/10 των εισοδημάτων τους). Κάποιοι από αυτούς κατά περιόδους επιστρέφουν στα χωριά τους, ενώ άλλοι παραμένουν μόνιμα σ’ αυτόν τον όμορφο τόπο, που γειτνιάζει της εύφορης κοιλάδας του Δύστου και του πλούσιου ψαρόκηπου της λίμνης και του Αιγαίου πελάγους. Έτσι, κατά το δεύτερο ήμισι του του 17^ου αιώνα καταγράφεται ξανά αυτός ο οικισμός με 15-25 πλέον μόνιμες οικογένειες. Με την απελευθέρωση  του ’21 το Ζάρκα αναφέρεται πως (στα 1830) έχουν 18 οικογένειες και λίγο μετά (στα 1836) εντάσσονται στο δήμο Στυρέων.  Σε μεταγενέστερη απογραφή αναφέρεται πως: έχουν 379 κατοίκους και από την έδρα του δήμου (Στύρα) απέχουν τέσσερις ώρες… Από το 1912 γίνονται ανεξάρτητη κοινότητα, ενώ στα 1998 εντάσσονται στον καποδιστριακό δήμο Δυστίων.

Σήμερα, τα Ζάρκα κατοικούνται από 700 περίπου κατοίκους. Ανάμεσά τους   έως στις 13 Δεκεμβρίου 2006, που άφησε την τελευταία του πνοή σε ηλικία 105 ετών, υπήρχε  και ο τελευταίος – ίσως – εν ζωή πολεμιστής για την Απελευθέρωση της Μικρασίας, ο μπαρμπα-Κολιός (Νίκος) Ηλίας.

Επίσης, από την κώμη των Ζαράκων κατάγονται: ο σημερινός Νομάρχης Εύβοιας Αθανάσιος Μπουραντάς, ο Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου του  δήμου Δυστίων Δημήτρης Σταύρου και ο επί τετραετίες Δημοτικός Σύμβουλος του δήμου Χαλκιδέων Δημήτριος Μπουραντάς.

          Τα Ζάρκα πρωτοαπόκτησαν σχολείο στα 1888.

          Στην περιοχή των Ζαράκων υπάρχουν και τρεις ανεμόμυλοι, που ανήκουν στον

τύπο ‘‘Ξετροχάρης’’ και πλέον χρησιμοποιούνται ως αποθηκευτικοί χώροι.                              

            Ο ένας από αυτούς έχει δομηθεί με υλικά από τον κατεδαφισθέντα πύργο της

 Κλασικής εποχής. Η βάση του  αποτελείται από μαρμάρινους ογκόλιθους προερχό-

 μενους από το οχυρό της αρχαιότητας.

          Στην περιοχή των δυο άλλων ανεμόμυλων (νοτίως  του  κέντρου   της   κώμης)      

εντοπίστηκαν και οι αρχαιότητες, για τις οποίες έγινε λόγος προηγουμένως.

          Τρία χιλιόμετρα νοτιότερα ετούτου του σημείου, στην περιοχή του Ι. Ν.Ζωο-

δόχος Πηγή και επί της παρακαμπτήριας οδού Ζαράκων –Αλμυροποτάμου, κατά την

τελευταία δεκαετία αποκαλύφθηκαν λείψανα κτιρίων    επάλληλων οικοδομικών φά-

σεων των ύστερων γεωμετρικών, των κλασικών και των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων.

Ανάμεσα στ’ άλλα ευρήματα συγκαταλέγονται και ετούτα: θραύσματα ενεπίγραφου

ανάγλυφου πίθου με παράσταση Κενταύρων και λαγών (7^ος αιώνας π.Χ.), μελαμβα-

φείς  σκύφοι  (4^ος π.Χ. αιώνας),  θραύσματα γυάλινων μυροδοχείων, πήλινοι λύχνοι,

χάλκινα νομίσματα, κυβωτιόσχημοι τάφοι, μεγάλη ποσότητα κεραμικών αποθεμμέ-

νων   σε συγκεκριμένο – βιοτεχνικό – χώρο, διάφορα θραύσματα οστράκων με ποι-

κίλες παραστάσεις, τμήματα αγαλμάτων, χάλκινα ελάσματα, αιχμή βέλους, σιδερέ-

νιος δίσκος ρίψεων, πήλινο ειδώλιο ζώου, χάλκινο σταθμίο με την επιγραφή «Απόλ-

λωνος Δηλίο», κ.ά.

        Η προαναφερθείσα επιγραφή καθώς και άλλα στοιχεία (όπως η μορφή κάποιων

κτιρίων) δηλώνουν πως  αυτός ο τόπος περιείχε και κάποια ιερά κτίσματα των Ελλή-

νων. Σχετικά, η  αρχαιολόγος Αθηνά Χατζηδημητρίου, που επιμελήθηκε την ανασκα-

φή του χώρου, αναφέρει: «Ο εντοπισμός ενός ιερού του Δηλίου Απόλλωνος κοντά

στον οικισμό των Ζαράκων (…) καθιστά πιθανή την εκδοχή ο αρχαίος δήμος των Ζα-

ράκων να περιλαμβανόταν ανάμεσα στις ευβοϊκές πόλεις από τις οποίες διερχόταν η

πομπή (προς τη Δήλο) και να συμμετείχε σε μια λατρευτική διαδικασία προς τιμήν

του θεού (Απόλλωνα).»

         Η σημαντικότητα της θέσης των Ζαράκων έκανε τον τόπο ελκυστικό για κατοί-

κηση από την αρχαιότητα – ως είδαμε –και έως τις μέρες μας. Μάλιστα, κατά τον 20^ο

αιώνα γνώρισε ιδιαίτερη άνθιση χάριν της εκμεταλλεύσεως της κοιλάδας του Δύστου

και της ανθίσεως δεκάδων καφεπαντοπωλείων και οινομαγειρείων, που εξυπηρετού-

σαν τους εντόπιους αλλά και τους διαβαίνοντες την οδική αρτηρία Λέπουρα – Κάρυ-

στος – Λέπουρα.

       Άλλες πλουτοπαραγωγικές πηγές του τόπου σε προγενέστερες επόχές σύμφωνα

με τον Κων/νο Γουναρόπουλο υπήρξαν:

       Ι. «Κατά το χωρίον Ζάρκα του δήμου Στυρέων, παρά το μετόχιον  Βύθουλον  υ-

πάρχουν: μόλυβδος, ψευδάργυρος, σίδηρος.»

       ΙΙ. «Βαλανίδιον χρήσιμον τη βαφική εξάγεται ετησίως εν ποσώ τρισχιλίων  περί-

που στατήρων, μόνον εν τοις χωρίοις της Καρυστίας, ως κατά τον  Φηγιά,   Μεσοχώ-

ρια, Κουβέλας, Ποταμούνια, Αργυροπόταμον, Ζάρκα, Βήραν, Καλέντζι και   Ζερμπί-

σια.»     

         Από τη δεκαετία του ’80 δραστηριοποιούνται στους Ζάρακες: Πολιτιστικός και

 Αθλητικός Σύλλογος   (ο ‘‘Α.Ο. Ζαράκων’’).

         Καθολικός ναός του Δ.Δ. Ζαράκων είναι ο Ι.Ν. Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.