ΔΥΣΤΟΣ

Δύστος

«Δύστος: πόλις Εύβοιας. Θεόπομπος έν Φιλιππικών ΙΔ΄ αποστήσας  δε τους εν αυτή τη περιοικίδι των Ερετριέων, εστράτευσεν  επί πόλιν Δύστον, το εθνικόν Δύστιος». (Στέφανος Βυζάντιος, 6^ος μ.Χ. αιώνας).

Ο Δύστος, δηλ., είναι μια πόλη της Εύβοιας (όπως  αναφέρει) ο Θεόπομπος στον 14^ο Φιλιππικό του. Αφού, λοιπόν, ο Δύστος επαναστάτησε κατά της Ερέτριας, στην οποία ως περιφερειακός δήμος ανήκε, εξεστράτευσε κατ’ αυτού (ο Φίλιππος, προφανώς).

«Δύστος. Θέση επίπεδη στη νότια πλευρά της ακρόπολης του Δύστου. Στα βόρεια του υψώματος υπάρχει λίμνη σε μεγάλη έκταση και στ’ ανατολικά εύφορη πεδιάδα που φτάνει μέχρι τη θάλασσα. Η περιοχή περιβάλλεται από χαμηλά βουνά με αραιή βλάστηση, κατάλληλη για την κτηνοτροφία. Η θέση έχει κατοικηθεί από τη Νεολιθική μέχρι την Κλασική περίοδο, όπως δείχνουν τα λείψανα της αρχαίας ακροπόλεως στον κωνικό λόφο που δεσπόζει στη μέση της πεδιάδας.

Κεραμική: Μελανά στιλβωτά, που ανήκαν σε βαθιές φιάλες με γωνιώδη τοιχώματα. Τα άβαφα όστρακα δεν είναι εύκολο να χρονολογηθούν με βεβαιότητα. (…) Είναι παρόμοια με τα κεραμικά του Σέσκλου.»         (Αδαμάντιος Σάμψων)

Η πόλη ετούτη βρισκόταν στην περιοχή της ομώνυμης λίμνης και όχι στον τόπο όπου υπάρχει το σημερινό χωριό Δύστος, το οποίο ονομαζόταν  ως το 1954 – και για πέντε περίπου αιώνες – Ζερμπίσια. Μάλιστα, στην απογραφή του 1830 αναφέρεται ως Ζερμπίτζα και έχει 25 οικογένειες,  ενώ την ίδια περίοδο τα Κοσκινά (Κόσκινα) και ο Δίστος (Δύστος) αριθμούσαν  21 οικογένειες συνολικά. Σήμερα, μαζί με τον οικισμό Κουτουμουλάς (ο οποίος μνημονεύεται ήδη στα τούρκικα κατάστιχα του 1474 ως Katomula ή Kutumyla με 35 οικογένειες) συναριθμούν περί τους 750 κατοίκους. Απ’ αυτούς οι 150 περίπου κατοικούν στα Κουτουμουλά.                                                                                         

Ετούτοι οι δυο οικιστικοί σχηματισμοί, από την αρχαία πόλη Δύστος, απέχουν 3-4 χ. μ. και βρίσκονται  προς την ανοιχτή πεδιάδα  των Λεπούρων, ενώ η λίμνη και το αρχαίο πόλισμα  έχουν σχηματιστεί προς την πλευρά της Καρύστου, νοτιοανατολικότερα, δηλαδή.

Η ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή είναι μακραίωνη και καλά σκεπασμένη από την αχλή του βαθύσκιου χρόνου. Στην εποχή μας διαρκώς αποκαλύπτεται και γίνεται γνωστή μέσω των αρχαιολογικών ευρημάτων,  που με ποικίλους τρόπους έρχονται στο φως του "πολύκαυστου"  ήλιου.

Από τα αρχαιολογικά ευρήματα στην – περί την λίμνη - περιοχή  παλαιότερα είναι εκείνα που εντοπίστηκαν στο δυτικό άκρο της (θέση "Κούτσουρο") και είναι μάλιστα, ίχνη προϊστορικής κατοίκησης διάσπαρτα σε μεγάλη έκταση.

Σε αυτό το μέρος – μα και σε άλλα παραλίμνια σημεία – "σώζονται ερείπια, που μαρτυρούν την ύπαρξη  σπουδαίων αγροτικών οικισμών , των οποίων οι κάτοικοι έβρισκαν ασφάλεια στην ακρόπολη  που (στεφάνωνε) τον πελώριο βράχο πάνω από τη λίμνη".

Ετούτος ο βραχώδης κωνικός σχηματισμός έχει ύψος 318  μέτρα και καταλαμβάνει το ανατολικό τμήμα του λιμναίου σχηματισμού, η κορυφή του οποίου για την περιοχή είναι ένα εξαίρετο κατοπευτικό περισκόπιο ελέγχου της  και ασφαλούς καταφυγής των περιοίκων σε περίπτωση εχθρικής επιθέσεως.

Η ύπαρξη, λοιπόν, του φύσεως οχυρού ετούτου λοφίσκου τράβηξε την προσοχή  κάποιων εκ των πρώτων ανθρώπινων φύλων που βρέθηκαν στην περιοχή. Αυτοί, ίσως, να ήταν οι Δρύοπες  (καθ’ όσον δηλώνεται από την κατάληξη –ος  της λέξεως Δύστος, που θεωρείται δρυοπικής προελεύσεως) και εκτιμάται πως ετούτοι πρώτοι  την εποίκισαν κατά  τη Νεολιθική - σύμφωνα  με τα ευρήματα- εποχή. Τέτοια ευρήματα είναι: οι λεπίδες οψιανού, τα όστρακα (θραύσματα νεολιθικών αγγείων), τα λίθινα εργαλεία που περισυλλέκτηκαν, κ. ά.

Έκτοτε, η ανθρώπινη παρουσία στο λόφο είναι συνεχής έως τη σύγχρονη  εποχή και διαρκώς εξελισσόμενη. Μάλιστα, εδώ φαίνεται πως υπήρξε μια ισχυρή πόλη – κράτος που έλεγχε την ευρύτερη της λίμνης περιοχή, προτού εξαναγκαστεί να βρεθεί υπό την ηγεμονική  σκέπη του ισχυρότερου κρατικού μορφώματος για τη νοτιοκεντρική Εύβοια, αυτού που ακούει στο – κωπηλατικό "αειναυτικό" – όνομα Ερέτρια, αποτελώντας έτσι έναν από τους αξιολογότερους δήμους της. Η οχύρωση, τότε,  γίνεται πιο συστηματική και δυσκολοπόρθητη, καθώς "κατά τον 4^ο π.Χ. αιώνα  ο οικισμός του Δύστου οχυρώνεται με ισχυρό τείχος  και η κορυφή του λόφου περικλείεται από ένα δεύτερο οχυρωματικό περίβολο. Συνάμα, το αμυντικό σύστημα  του τείχους συμπληρώνουν έντεκα πύργοι , που διατάσσονται περιμετρικά του λόφου". Ετούτο το οχυρό διαθέτει μόνο μία πύλη εισόδου, την οποία – σαν δρακοφύλακες –  προστατεύουν δύο ευμεγέθεις πύργοι. Το πλάτος των τοιχίων  των τειχών ανέρχεται στα δύο μέτρα.

Γι’ αυτό το τείχος ο Επαμεινώνδας Βρανόπουλος στην "Ιστορία  της Εύβοιας" γράφει: " Το πολυγωνικό τείχος πάνω στον κωνικό λόφο του σημερινού Δύστου, μαρτυρεί  ότι υπήρξε εκεί ευβοϊκή πόλη στη διάρκεια της αρχαϊκής περιόδου. Το τείχος ανήκει  σε οχυρό ή ακρόπολη. Η πύλη  και οι πύργοι του αρχαίου τείχους ανήκουν  σε μεταγενέστερη εποχή, αφού έχουν κτιστεί  κατά τον ισοδομικό αρχαίο τρόπο, ενώ ο Αλέξανδρος Καλέμης  συμπληρώνει: " Προς το νότιο μέρος υπάρχουν δύο πυλίδες. Μια μεγάλη στέρνα ακουμπούσε στα τείχη από μέσα. Η είσοδος από τον Πυλώνα οδηγούσε σε δρόμο που έφτανε ως την πλατεία της Αγοράς του  Δύστου. Το πολυγωνικό τείχος προχωρώντας  πέρα από την ακρόπολη, κατέβαινε  χαμηλά προς την πεδιάδα  και μπορεί κανείς να το παρακολουθήσει. Στην κορυφή  της ακρόπολης, σήμερα,  υπάρχει μισογκρεμισμένος ενετικός πύργος."

Σήμερα, μόνο τα ερείπια  του λιθόκτιστου οχυρού απαντώται επάνω  στο λόφο "Καστρί".  Ανάμεσα σ’ αυτά, πολλά προέρχονται από τις κατοικίες των αρχαίων προγόνων μας. Από ετούτες, σημαντικότερη είναι  η "Μεγάλη Οικία", κατασκευής των χρόνων της ακμής του οικισμού (4^ος π.Χ. αιώνας). Πρόκειται  για διώροφη, περίπλοκη κατασκευή με στοές, προθαλάμους, ανδρώνα, γυναικώνα, σταύλο, αυλή και ποικίλους άλλους χώρους. Το βασικό υλικό της  κατασκευής της – όπως και των άλλων μονόχωρων οικιών (της  αρχαϊκής ή μεταγενέστερης εποχής) – είναι το μάρμαρο, που αφθονεί στην περιοχή και για τον άνθρωπο αναδεικνύεται   ένα πολύτιμο και  ακαταπαύστως εκμεταλλεύσιμο – ως τις μέρες μας – υλικό.

Μέσα στον οικισμό για την υδροδότηση των ενοίκων του υπήρχαν δύο λαξευτές δεξαμενές, η μία εντός του οχυρού και η άλλη εκτός. Σε περίπτωση πολιορκίας, η προμήθεια νερού για την πλήρωσή τους γινόταν δια μέσου λιθόκτιστης σήραγγας από την οποία πορεύονταν απαρατήρητοι  οι κάτοικοί του για  να το προμηθευτούν από την υπάρχουσα – εκτός των τειχών – κρήνη.

Πλην των προαναφερθέντων αρχαιοτήτων, στην ακρόπολη του Δύστου έχουν βρεθεί: "νεολιθικά και μεσαιωνικά όστρακα και πολλά λίθινα  εργαλεία, γκρίζα μινύεια όστρακα,  κομμάτια από σκύφους και αμφορείς  με γραμμική διακόσμηση, μυλόλιθοι και τριπτήρες, ενώ στις υπώρειές της όστρακα – νεολιθικών – αγγείων μονόχρωμα, από πηλό ακάθαρτο, με παχιά τοιχώματα  και όχι καλοψημένα". Ανάμεσα στα νεολιθικά εργαλεία σημαντικότερα είναι οι "λίθινες αξίνες νεολιθικού τύπου". Εκτός αυτών, στον ίδιο χώρο, έχουν βρεθεί δύο σφαγιδόλιθοι από στεατίτη  του 7^ου π.Χ. αιώνα και μία λαξευτή σαρκοφάγος.

Στη γειτονική του λόφου παραλίμνια περιοχή, έχουν αποκαλυφθεί πλήθος αρχαιοτήτων, ανάμεσα στις οποίες είναι και ετούτες:

Ι. Δύο ενεπίγραφες στήλες οριοθέτησης της ιδιοκτησίας της περιοχής κατά την αρχαιότητα. Ετούτες οι λίθινες στήλες θεωρείται πως καθόριζαν τα όρια δύο γειτονικών δήμων ή πόλεων-κρατών. Η μία βρέθηκε στο ανατολικό τμήμα της λίμνης, είναι ύψους 1,45 μέτρα, και φέρει την επιγραφή "ΗΟΡΟΣ", ενώ η άλλη – που βρισκόταν στο μέσο της πεδιάδας – έχει απωλεσθεί. Ένας τρίτος "όρος" είναι λαξευμένος στο λόφο του σαραγιού και φέρει την επιγραφή: "ΟΡΟΣ ΔΗΜΟ", δηλ. τα όρια του δήμου.

ΙΙ. Δύο τύμβοι συλημένοι ήδη από το 1909, που τους ανέσκαψε ο Γ. Παπαβασιλείου.                                                                                                                  

Ο ένας βρισκόταν στην θέση "Χαμοβούνι" της πεδιάδας, είχε ύψος 6  μέτρα και διάμετρο 30  μ. Πλησίον του τύμβου ανακαλύφθηκαν δύο μαρμάρινες λάρνακες  με λιγοστά κτερίσματα (σιδερένια στλεγγίδια και μια υδρία μελαμβαφής).               

 Ο έτερος τύμβος εντοπίστηκε στη θέση "Μαντριά". Στο εσωτερικό του υπήρχε κιβωτιόσχημος τάφος του 3^ου π.Χ. αιώνα, συνοδευμένος από ενεπίγραφη επιτύμβια στήλη, που δήλωνε το όνομα του ταφέντος  ατόμου, του Ακάμα  Ορθαγόρου.

ΙΙΙ. Επιτύμβιες στήλες και λάρνακες εντοπισμένες σε διάφορα σημεία της περιοχής. Δύο απ’ αυτές φέραν τις επιγραφές: "Αντίπαρος Καλλικράτη" και "Καλλικράτη", ενώ άλλες δυο τα ονόματα : "Κάλλων Διονυσίου" και "Παραμόνη Διοφάνου".

IV. Στην περιοχή της Βάριζας (που σημαίνει "Μνήματα"), άνθρωποι της περιοχής δηλώνουν πως εκεί σε προηγούμενες  δεκαετίες  υπήρχαν "παλιά μνήματα". Εκεί, φαίνεται πως υπήρχε "αρχαϊκός ναός ή ένα ιερό" επί του οποίου χτίστηκε ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής.

V. Ενεπίγραφες επιτύμβιες στήλες εντοιχισμένες πλέον στους ναΐσκους του δυστιακού κάμπου Άγιος Γεώργιος και Άγιος Νικόλαος.                                                    

 « Στο υπέρθυρο της δυτικής εισόδου (του Αγίου Γεωργίου) υπάρχει αρχαίο μαρμάρινο ανάγλυφο, ενώ στην αρχαία στήλη, που στηρίζει την Αγία Τράπεζα, βρίσκεται η επιγραφή "Κλεαρέτη" και στην αυλή της εκκλησίας λείψανα από τον παλιό ναό.»

VI. Χαράξεις αρματροχιών στους λόφους μεταξύ λίμνης και Αργυρό – που δηλώνουν την ύπαρξη «αρχαίου αμαξίλατου δρόμου, ο οποίος συνέδεε το Δύστο με το Πόρτο Μπούφαλο", το πλησιέστερο για ετούτο το πόλισμα αγκυροβόλιο πλοίων, μέσω του οποίου επικοινωνούσε με άλλες παραθαλάσσιες περιοχές.

Ο Ελβετός αρχαιολόγος Sylvian Fachard κάνει λόγο για ‘‘έναν δρόμο ο οποίος συνέδεε  το λιμάνι του Αλιβερίου με τα χωριά Βελούσια και Κουτουμουλά, κατέβαινε προς τη λίμνη  του Δύστου ακολουθώντας τη δυτική της πλευρά, ξανανέβαινε προς τα Βίρρα και ξανακατέβαινε προς τον Αρμυροπόταμο για να συναντήσει τον άλλο δρόμο στον αυχένα των Μεσοχωρίων.’’  – («Το οδικό δίκτυο στην Εύβοια»).

Ετούτον τον πανάρχαιο δρόμο, αναμφίβολα τον διαβήκανε λαοί και λαοί, που πέρασαν  απ’ αυτόν τον τόπο.  Ανάμεσά τους, και οι στρατοί των –  με υποκίνηση  των Μακεδόνων – Ερετριέων  και Χαλκιδέων από τη μία και των Αθηναίων από την άλλη, που συγκρούστηκαν (στα 349 – 348 π.Χ.) κάπου εδώ στην περιοχή του Δύστου για τον έλεγχο αυτού του τόσο εύφορου ερετριακού δήμου. Στη συνέχεια, οι Ρωμαίοι, οι Βυζαντινοί, οι Βενετοί κατά τον 14^ο μ.Χ. αιώνα ("οι οποίοι ενισχύουν το λόφο του Δύστου με έναν οχυρωματικό περίβολο σχήματος ακανόνιστου τετράπλευρου, με μια μικρή είσοδο στη νότια πλευρά του. Στο εσωτερικό του κάστρου όρθωσαν τετράγωνο πύργο (….) με ύψος 14  μέτρων περίπου (….) Το οχυρό του Δύστου καταλήφθηκε το 1711 από τον Jacopo Inghirami", για να το πάρουν κατόπιν πάλι  οι Τούρκοι, οι οποίοι παρέδωσαν, τελικά,  οριστικά και αμετάκλητα την περιοχή το 1833, σε ελληνικά – μα τσιφλικικά – χέρια… Ήταν αυτά των πλούσιων  τραπεζιτών από τη Χίο, αδελφών Κοντόσταυλοι, που οι επίγονοί τους τα διατήρησαν ως το 1918, έτος μεταβίβασής τους στους ακτήμονες  αγρότες των γειτονικών παραλίμνιων χωριών.

 Εδώ, θα πρέπει να σημειωθεί πως  ως το 1833 η περιοχή του Δύστου – μαζί με άλλα λίγα ευβοϊκά χωριά – ‘‘υπαγόταν απευθείας στο τούρκικο δημόσιο  και πως τοποτηρητής του χώρου ως την απελευθέρωση ήταν ο ισχυρός μπέης της Καρύστου, ο οποίος διέθετε σαράι (αρχοντόσπιτο) καθώς και άλλα κτίσματα.’’

Σ’ αυτόν τον τόπο το Μάη του 1824 συνήφθη μάχη κραταιά μεταξύ των δυνάμεων των Τούρκων και αυτών του Νικόλα Κριεζώτη, ο οποίος είχε εξαναγκαστεί να λύσει την πολιορκία της Καρύστου, καθώς εκεί αφίχτηκε τεράστια τουρκική δύναμη: «Δια τούτο λύσας την πολιορκίαν, απήλθεν δια ξηράς μετά του υπολοίπου στρατού –αρχή Μαΐου –και κατά τα Ζερμπίσια πολεμήσας κατά χιλίων Τούρκων διέβη εις Σκύρον.»            (Κων/νος Γουναρόπουλος) 

Τώρα, όσον αφορά τον οικισμό των Ζερμπισίων, που – ενώ επί Τουρκοκρατίας αποκαλούνταν και Ρομποτέσα ή Ζerbisa – φέρει πλέον (από το 1954) το όνομά της αρχαίας πόλης Δύστος, θα πρέπει να τονιστεί πως ακαταπαύστως εξελίσσεται οικιστικά – κυρίως κατά τις τελευταίες   δύο δεκαετίες – καθώς κατοικείται από φιλόπονους και φιλοπρόοδους κατοίκους. Επίσης, πρέπει να επισημανθεί πως εντός του οικισμού υπάρχουν: δύο παροπλισμένοι ανεμόμυλοι (ο ένας κατασκευής του 1889), αναπλασμένα κοινοτικά πηγάδια και η κεντρική εκκλησία του χωριού που γειτνιάζει με το ανενεργό πλέον  δημοτικό σχολείο Δυστίων.

Οι κάτοικοί του ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία, τις οικοδομές και τη μισθωτή εργασία (προπάντων  σε εργοστάσια του Αλιβερίου).

Μαζικοί φορείς του Δύστου: Ποδοσφαιρικός Σύλλογος ‘‘Α. Ο. Δύστος’’, Αγροτοκτηνοτροφικός  Συνεταιρισμός, Πολιτιστικός Σύλλογος.

Από το Δύστο κατάγονται  και οι δύο εκλεγέντες Δήμαρχοι του καποδιστριακού δήμου Δυστίων. Είναι ο Αθανάσιος Ρεγγούκος και ο Κων/νος Μαστροκώστας.

ΚΟΥΤΟΥΜΟΥΛΑΣ

«Και άλλα χωρία κυρίως τουρκικά, καίτοι βία ή δόλω αρπαγέντα, άτινα επωλήθησαν τοις κατοίκοις μετά την ανεξαρτησίαν, και ων τα ονόματα: Δύστος, Αυλωνάρι, Ζερμπίσια, Κουτουμουλά, Παραμερίται, Άγιος Ιωάννης, Άγιος Λουκάς, Παναγία, Παρθένι, Κριεζά, Ζαπάντι, Λέπουρα, Βρύσις, Νεοχώρι, Φρύγανι, Πυργί, Τσιφλίκι, Κατσαρόνι, Πλατανιστός, Ωρεός, Πετταλίαι νήσοι.»   (Κων/νου Γουναρόπουλου ‘‘Ιστορία νήσου Ευβοίας’’)   

           Ο οικισμός του Κουτουμουλά, ο οποίος απέχει από τα Ζερμπίσια/Δύστο 1.000 περίπου μέτρα, θεωρείται πως έλαβε το όνομά του  από  Βενετό  γαιοκτήμονα  ή  από την αραβική λέξη ‘‘κουτουμουλά’’,   που   σημαίνει   ότι    ‘‘κατοικώ   πιο  πάνω από αυτόν  εδώ τον κάμπο σ’ ένα μέρος υψηλότερο’’. Και πράγματι, βρίσκεται ψηλότερα από την πεδιάδα των Λεπούρων σε υψόμετρο 120 μέτρα. Και είναι   πολύ   πιθανή  η εκδοχή της πρώτης προέλευσης της ονομασίας του οικισμού, καθώς στα όριά του –προς τον κάμπο των Λεπούρων –καιροφυλακτεί  ορθόστητος   και   επιβλητικός    ο ενετικός πύργος, στον οποίο κάποιος Ενετός ηγεμών θα κατοικούσε τότε, αφήνοντας ως ‘‘δωρεά’’ στον τόπο και το δικό του όνομα                                                         

          Αυτό δε σημαίνει πως ο χώρος πρωτοκατοικήθηκε στην εποχή της Φραγκοκρατίας. Αντιθέτως, τα ευρήματα στο λόφο του πύργου  (απομεινάρια οικιών, λιθοσωροί των τοίχων τους και κεραμιδοσωροί, πηγάδια, υδραγωγείο κ.τ.λ.)  μας μεταφέρουν τουλάχιστο στη Βυζαντινή εποχή. Σιμά στον πύργο (τον ψηλότερο της Εύβοιας με 23 μέτρα ύψος και βάση τετράγωνο 7 επί 7  μέτρα) στέκεται χαρωπό και υπομονετικό το εκκλησάκι των Εισοδίων της Θεοτόκου, με διαστάσεις 6,20Χ3,30. Ετούτος ο ναΐσκος θεωρείται πως χτίστηκε επί Φραγκοκρατίας για τις ανάγκες των κτητόρων του πύργου και πως αγιογραφήθηκε στα μέσα του 17^ου αιώνα. Στα χρόνια της γερμανοϊταλικής κατοχής της Εύβοιας οι Ιταλοί κυρίαρχοι της περιοχής του λεπουραϊκού κάμπου το εκκλησίδιο αυτό το χρησιμοποιούσαν και ως χώρο κατοικίας τους, καθώς σ’ αυτόν τον χώρο είχε την  έδρα της η  ιταλική φρουρά. Εκεί, κακοποιήθηκε και ο Πρόεδρος της Κοινότητας Λεπούρων Κων/νος Παπανικολάου, επειδή δε φρόντιζε οι συγχωριανοί του να πηγαίνουν στις αγγαρείες των δυναστών  του τόπου...

         Άλλες εκκλησίες των Κουτουμουλών είναι ο ναός του νεκροταφείου του οικισμού (Κοίμηση της Θεοτόκου) και το Καθολικό του τόπου (Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος), που βρίσκεται στο κεντρικότερο σημείο του οικισμού, όπου συναντάμε την πλατεία και τα καφεπαντοπωλεία του χωριού.