ΥΠΟΣΚΑΦΟΙ ΚΑΙ ΣΠΗΛΑΙΩΔΕΙΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ ΝΑΟΙ ΚΑΙ ΕΥΒΟΙΑ

ΥΠΟΣΚΑΦΟΙ ΚΑΙ ΣΠΗΛΑΙΩΔΕΙΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΙ ΝΑΟΙ ΚΑΙ ΕΡΗΜΗΤΗΡΙΑ ΣΤΗΝ ΕΥΒΟΙΑ Απο το Θόδωρο Σκούρα* Όταν το 1965 άρχισα το μεγάλο και μακροχρόνιο οδοιπορικό μου στην Εύβοια, είχα σκοπό να καταγράψω σε κινηματογραφικές ταινίες και σε φωτογραφίες όλα τα μνημεία τής Εύβοιας και τής Σκύρου. Να καταγράψω όλα τα πάνω στην Ευβοϊκή γη αριστουργήματα τής τεχνικής και τής τέχνης τα όποια, δυστυχώς, έχουνε πάθει, στο μεγαλύτερο ποσοστό τους, ανεπανόρθωτες καταστροφές, ενώ όσα μένουνε ακόμα όρθια ακολουθούνε με γρήγορο ρυθμό την τύχη των άλλων. Από τότε οι σπηλιές τραβούσανε την προσοχή μου, γιατί πάντα μου άρεσε ο σκοτεινός κόσμος τους και το μυστήριο πού κρύβει καθεμιά απ’ αυτές. Αυτό το είδος, των υπόγειων φυσικών μνημείων, μόνο οποίος το δει και ξέρει τον τρόπο δημιουργίας του, μπορεί να καταλάβει τη μεγάλη σημασία, πού έχει για τον άνθρωπο και την εξέλιξη του, αλλά και το τεράστιο ενδιαφέρον του για μια μεγάλη ομάδα επιστημών. Οι σπηλιές τής Εύβοιας αποτελούσανε πάντα το αντικείμενο, πού ήθελα να δω από κοντά, να ερευνήσω, να μάθω πολλά γι’ αυτό, να αποκαλύψω την πιο μακρινή ιστορία τής Εύβοιας, μέσα απ' αυτές τις πανέμορφες φυσικές κοιλότητες. Τότε όμως σκοπός μου ήτανε τα πάνω στην Ευβοϊκή γη τεχνητά μνημεία, τα όποια κλείνουνε στα ερείπια τους την αρχαία και νεώτερη ιστορία του νησιού μου. Χρειάστηκε να περάσει αρκετός καιρός, να φτάσω στο τέλος σχεδόν, έτσι νόμιζα, τής καταγραφής των επίγειων μνημείων για ν' αρχίσω και τις υπόγειες εξερευνήσεις μου στις περισσότερες από διακόσιες σπηλιές τής Ευβοίας., πού είναι δύσκολο να προσδιορίσεις την αρχή του, αλλά πού τα δείγματα του μας φέρνουν αρκετές δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν. Ως τώρα έχω καταγράψει στην Εύβοια 216 σπηλιές, μικρές και μεγάλες, χερσαίες και ενάλιες , βάραθρα και δολίνες. Είμαι όμως απόλυτα βέβαιος ότι, θα βρω κι* άλλες, γιατί ακόμα δεν έχω «καλύψει σπηλαιολογικώς» όλο το νησί. Μερικές απ' όσες έχω ερευνήσει, με τη βοήθεια μελών της Ε. Σ. Ε. *, πολύ περιληπτικά έχω δημοσιεύσει στην εφημερίδα τής Χαλκίδας «Πανευβοϊκόν Βήμα». Μια λεπτομερειακή και με επιστημονική πληρότητα μελέτη, για τις πιο ενδιαφέρουσες, ελπίζω πώς θα μπορέσω να δημοσιεύσω αργότερα. Σ' αυτή τη μελέτη θ' αναφερθώ μόνο σε μια ομάδα σπηλαίων, τα όποια αποτελούν κάτι ξεχωριστό. Δεν είναι σαν όλες τις σπηλιές με τα κοινά χαρακτηριστικά. Πρόκειται για σπηλιές, πού ήτανε ή είναι ακόμα, τόποι Χριστιανικής λατρείας ή Ερημητήρια χριστιανών Αναχωρητών. Είναι μια ομάδα σπηλαίων απ' αυτά πού ονομάζονται υπόσκαφοι και σπηλαιώδεις ναοί. Πιο συγκεκριμένα θα γράψω για δύο ύπόσκαφους και τρεις σπηλαιώσεις, πού έχω βρει ως τώρα και έχω μελετήσει, χωρίς τίποτα ν’ αποκλείει και την ανακάλυψη κι άλλων σπηλαίων του είδους αυτού στην Εύβοια. Άλλωστε Νομός Ευβοίας είναι και ή Σκύρος στην οποία υπάρχουν :η γνωστοί σπηλαιώδεις ναοί. Γενικά. Υπόσκαφος, λέγεται ο ναός όταν ή διαμόρφωση του έχει γίνει με αφαίρεση μάζας από τους βράχους, οι όποιοι αποτελούν τους τοίχους της σπηλιάς. Υπάρχουνε πολλοί σ' όλο τον κόσμο, άλλα χαρακτηριστικοί είναι τής Καπαδοκίας, της Σαντορίνης κι’ ακόμα των Βουδιστών στις Ινδίες, από τον 3° π. Χ. αιώνα. Σπηλαιώδης, ονομάζεται ο ναός, πού έχει διαμορφωθεί μέσα στη φυτική κοιλότητα του βράχου, όχι με αφαίρεση όπως ο υπόσκαφος, αλλά με πρόσθεση τοίχων ή άλλων κομματιών, τεχνητών. Χαρακτηριστικός σπηλαιώδης ναός πάνω στον Ελληνικό χώρο, θεωρείται ο τής Σπηλιάς του Νταβέλη στην Πεντέλη. Πιο παλιό όμως κι ακόμα πιο χαρακτηριστικό η Νόπη Θεοδωρακάκου - Βαρελίδου (1975), θεωρεί τον σπηλαιώδη ναό τής αγίας Ελεούσας στη Λακωνική Μάνη. Υπάρχουνε και μικτοί τύποι τέτοιων ναών, δηλαδή πού έχουνε διαμορφωθεί και με πρόσθεση και με αφαίρεση, και σαν τέτοιους, στην Εύβοια, χαρακτηρίζουμε τις Κατακόμβες τής Χαλκίδας, για τις όποιες θα γράψω άλλοτε, αν και μερικοί διαφωνούν θεωρώντας τες τάφους. Με αφαίρεση ή με πρόσθεση και οι δύο τύποι των ναών αυτών, είναι διαμορφωμένοι μέσα σε φυσικές κοιλότητες της γης, μέσα σε σπηλιές, και τούτο αποτελεί το κοινό βασικό χαρακτηριστικό τους, γιατί όπλα τα άλλα γνωρίσματα τους είναι προσαρμοσμένα σε διάφορες ανάγκες. Ανάγκες δε στις περιπτώσεις αυτές είναι οι αξεπέραστες δυσκολίες, πού κάνανε τους δημιουργούς τους να ξεφύγουνε από την παραδοσιακή προσήλωση ή έκφραση. Αναγκαστικά ο θάλαμος τής σπηλιάς αποτελεί τον κυρίως ναό. Ή Αγία Τράπεζα, δεν είναι πάντα παραδοσιακά φτιαγμένη προς την Ανατολή, γιατί ο προσανατολισμός και το σχήμα του θαλάμου τής σπηλιάς είναι ο αμετακίνητος παράγοντας του εξαναγκασμού τής απομάκρυνσης από την παραδοσιακή ταχτική. Χαρακτηριστικό είναι ότι, ή Αγία Τράπεζα, σκαλισμένη ή προσθετικά φτιαγμένη, είναι πάντα κολλημένη στον τοίχο του Ιερού και όχι στο κέντρο του χώρου, όπως πρέπει να είναι, αλλά και όχι πάντα στο κέντρο του τοίχου, γιατί τοποθετώντας την σε άλλη θέση, προσπαθούνε να πετύχουνε ώστε, τουλάχιστον ή Αγία Τράπεζα, να έχει κάπως πιο σωστό προσανατολισμό προς την Ανατολή. Ένα άλλο χαρακτηριστικό των ναών αυτών στην Εύβοια, είναι ότι, οι υπόσκαφοι είναι μονόχωροι, ενώ οι σπηλαιώδεις έχουνε σήμερα τέμπλο, άσχετα αν σε μια περίπτωση το τέμπλο δεν είναι τίποτ' άλλο από το σκέπασμα ενός τοίχου μα φορητές εικόνες. Μια παρατήρηση μας έκανε εντύπωση. Το μόνο πράγμα πού κρατιέται από την παράδοση είναι ότι ή Πρόθεση ή Προσκομιδή, σε όλες τις περιπτώσεις, βρίσκεται πάντα στο αριστερό της Αγίας Τράπεζας στον ίδιο ή τον πλαϊνό τοίχο. Αυτά τα χαρακτηριστικά των λατρευτικών Χριστιανικών χώρων πού διαμορφώθηκαν^ αναγκαστικά από τις συνθήκες της φυσικής κοιλότητας αποτελούνε και τις βασικές διαφορές από τους παραδοσιακά φτιαγμένους ναούς. Η εκμετάλλευση του χώρου μιας φυσικής κοιλότητας, μιας σπηλιάς, το περιβάλλον όπου βρίσκεται, ή προσθετική ή αφαιρετική δουλειά και ή λατρευτική χρήση τους, κάνουνε τους ναούς αυτούς ν' αποτελούνε μία ομάδα από ιδιότυπα μνημεία πάνω στον Ευβοϊκό χώρο. Σ' όλη την Ελλάδα, χωρίς να εξαιρείται ή Εύβοια, υπάρχουνε πολλές σπηλιές, για της όποιες οι κάτοικοι της περιοχής, μιλάνε με σεβασμό αφού μέσα σ' αυτές «στάζει Άγιασμα». Τέτοιες σπηλιές με «Άγιασμα», χωρίς να έχουνε κανένα χαρακτηριστικό ναού, έχουμε αρκετές στην Εύβοια, όπως π. χ. στη Βρύση, στη Λάμαρη, στην περιοχή της Κύμης, στον Καβοντόρο και άλλου. Οι πραγματικοί όμως υπόσκαφοι και σπηλαιώδεις ναοί, είναι μνημεία, πού έχουνε παραμείνει άγνωστα ιστορικά και μόνο με τις σημερινές έρευνες στην Εύβοια και με τη μελέτη τους προσπαθούμε να δώσουμε μια εξήγηση για τη δημιουργία τους. Αιτίες δημιουργίας. Βασικό είναι, κατά τη γνώμη μας, να εξετασθούνε οι συνθήκες, οι όποιες προκαλέσανε την κατασκευή τους. Από τις μέχρι σήμερα έρευνες και μελέτες πάνω στους υποσκάφους και σπηλαιώδεις ναούς, βγάζουμε το συμπέρασμα ότι οι αιτίες τής δημιουργίας τους είναι τέσσερις. α) Σαν πρώτη αιτία θεωρούνται οι διωγμοί των Χριστιανών, από τα πρώτα χρόνια τής διάδοσης του Χριστιανισμού στην Ελλάδα μέχρι και την Τουρκοκρατία. Είναι γεγονός ότι, εξ αιτίας των διωγμών, οι πρώτοι Χριστιανοί καταφεύγανε σε απρόσιτες, από τους διώκτες τους, περιοχές και χώρους, για να λατρέψουνε τη θρησκεία τους και να προσευχηθούνε στο Θεό. Καταφεύγανε δε και σε κρυπτογραφικά ακόμα τεχνάσματα, για να μη τους καταλαβαίνουνε οι διώκτες τους, όπως μας είναι γνωστή ή παράσταση του ψαριού, σε πολλές περιπτώσεις, ή οποία για τους τότε Χριστιανούς είχε μεγάλη σημασία αφού ή λέξη «ΙΧΘΥΣ» σήμαινε, «Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ». Οι απόκρημνες και δυσπρόσιτες περιοχές, όπου βρίσκουμε σήμερα τους ναούς αυτούς μας οδηγούνε σ' αυτό το συμπέρασμα. β) "Άλλη αιτία της δημιουργίας τους είναι ή θεληματική απομάκρυνση και τέλεια απομόνωση Ερημιτών και Αναχωρητών. Είναι γνωστό ότι, από τους πρώτους Χριστιανικούς χρόνους, πολλοί Χριστιανοί, ακολουθώντας τους λόγους του Κυρίου, όπως αναγράφονται στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, καθώς και τις συμβουλές του Απόστολου Παύλου, πού είναι γραμμένες στην Α' προς Κορινθίους Επιστολή του, ζούσαν ασκητική ζωή μέσα στο οικογενειακό τους περιβάλλον. Πολλοί όμως απ’ αυτούς, από φόβο μήπως νικηθούνε στον αγώνα τους αυτό απ’ τους πειρασμούς πού τους τριγυρίζανε, καταφεύγανε σε ερημιές «ίνα τω Θεώ μόνο προσομιλώσι σαι Αυτώ μόνω άρέσκωσιν». Αυτή ή φυγή, πού στην αρχή ήτανε σποραδική, έγινε κύμα την εποχή των φοβερών διωγμών του Δεκίου το 249—251 και ακόμα περισσότερο στο μεγάλο διωγμό του Διοκλητιανοΰ το 303—312. Κατά τα επόμενα χρόνια, μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού, ή φυγή και ή Αναχώρηση δεν σταμάτησε, αλλά είχε άλλους λόγους όπως π.χ. τις τιμές πού απολαμβάνανε οι Αναχωρητές κι' αργότερα ακόμα την ανάγκη, πού νοιώθανε οι ίδιοι να μη συναναστρέφονται με άτομα πού ζούσανε σε Κοινόβια—Μοναστήρια—γιατί πιστεύανε ότι δεν εκπληρώνανε τις υποχρεώσεις τους προς τη θρησκεία και είχανε ξεφύγει από το σωστό δρόμο. Αυτοί πού εγκαταλείπανε τα Κοινόβια καταφεύγανε σε φυσικές κοιλότητες, τις όποιες διαμορφώνανε αφαιρετικά ή προσθετικά, σε ναούς όπου «μόνοι τελούσαν λειτουργίας». γ) Μια τρίτη αιτία της δημιουργίας των ναών αυτών, είναι ή έξης. Κατά τις επιδρομές των τουρκικών ορδών οι διωκόμενοι Χριστιανοί το πρώτο πράγμα πού φροντίζανε να διαφυλάξουνε από τη βέβηλη καταστροφή των επιδρομέων, ήτανε οι εικόνες των Αγίων. Γι αυτό, έχοντας επισημάνει από πριν ορισμένες σπηλιές, τις μεταφέρανε σ' αυτές μέχρι να φύγει, προσωρινά βέβαια, ο κίνδυνος. Πολλές φορές όμως ή επειδή οι επιδρομείς ανακαλύπτανε το κρησφύγετο και σκοτώνανε τους Χριστιανούς ή επειδή κάποια εικόνα εγκαταλειπότανε στη σπηλιά και τη βρίσκανε μετά λίγα ή πολλά χρόνια, μετατρέπανε τη σπηλιά σε ναό. "Άλλωστε για πολλούς υπόσκαφους και σπηλαιώδεις ναούς υπάρχει κάποια διήγηση οραματισμού ή ονείρου ν' ακούσει κανείς από τους κατοίκους τής περιοχής. Στην Εύβοια έχουμε τέτοια παραδείγματα όπως για τη σπηλιά της Άτταλης, πάνω στον Απόγκρεμνο, σε υψόμετρο 720 μ., πού την λένε Εικονίσματα και ή παράδοση λέει ότι εκεί κρύβανε τις εικόνες τους κατά τις επιδρομές. δ) Σαν τέταρτη αιτία τής δημιουργίας των ναών της μορφής αυτής μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ήτανε οι επιδρομές των πειρατών. Από τη γεωγραφική κατανομή των ναών αυτών στον Ελληνικό χώρο, παρατηρούμε ότι, οι υπόσκαφοι και οι σπηλαιώδεις ναοί βρίσκονται κυρίως στις ακτές τής Πελοποννήσου και στα νησιά του Αιγαίου, δηλαδή στους τόπους εκείνους, πού χτυπούσανε συνήθως οι πειρατές. Ο κόσμος αναγκασμένος να κρύβεται για μικρά ή μεγάλα χρονικά διαστήματα, έφτιαχνε τελικά τον τόπο τής λατρείας για τους προστάτες του Άγιους, κοντά του, κοντά στο κρησφύγετο του. "Ας δούμε όμως τι γινότανε στην Εύβοια. Για τους διωγμούς των χριστιανών στο νησί, εκτός απ’ αυτούς, πού μας μαρτυράνε οι διηγήσεις και οι παραδόσεις, δεν έχουμε παλιές γραπτές αναφορές. Έχουμε όμως τις μελέτες του Ευβοιώτη Μητροπολίτη Μεσσηνίας Χρυσόστομου Θέμελη, σύμφωνα με τις όποιες, «ο Χριστιανισμός εισήχθη πολύ νωρίς στην Εύβοια», αφού ήδη το 50 μ.Χ. ο Απόστολος Παύλος διάπλευσε το Β. και Ν. Ευβοϊκό Κόλπο και ο Ευαγγελιστής Λουκάς κήρυξε στη Θήβα και σε όλη τη Βοιωτία. Είναι δε γεγονός ότι από το 343 μ. Χ. στη Σκύρο υπήρχε Επισκοπή με Επίσκοπο τον Ειρηναίο. Στα Πολιτικά, τω όμορφο αυτό χωριό τής Εύβοιας, ένα μαρμάρινο θωράκιο στο τέμπλο του Καθολικού τής Μονής τής Παναγίας τής Περιβλέπτου, έχει επιγραφή αφιερωμένη στο Μέγιστο "Αρχιερέα Κλαύδιο, πού καθώς είναι γνωστό ήτανε Αυτοκράτορας το 41—54 μ.Χ. Αυτά και άλλα αποδείχνουνε ότι ο Χριστιανισμός στην Εύβοια άρχισε να ριζώνει πολύ νωρίς και είναι επόμενο οι Χριστιανοί εκεί να υπόφεραν πολύ από τους διωγμούς των πρώτων χρόνων. Πολύ σωστά ο Μητροπολίτης Μεσσηνίας Χρυσόστομος Θέμελης θεωρεί τις Κατακόμβες τής Χαλκίδας, σαν απόδειξη των διωγμών των Χριστιανών. Και γράφει: (1956, σ. 25). «Και είναι μεν αληθές ότι δεν έχωμεν σαφείς πληροφορίας περί διωγμών των Χριστιανών εν Εύβοια. Ούχ ήττον όμως επόμένον ήτο, κατ' αναλογίαν των εις άλλα μέρη (όπου διεδίδετο ο Χριστιανισμός) συμβαινόντων, να υφίστατο διωγμούς και δοκιμασίας ο μικρός αριθμός των οπαδών τής Χριστιανικής θρησκείας εν τη ειρημένη νήσω». Επίσης ο Αντώνιος Κεραμόπουλος γράφει: (1926, σ. 134). «Πρέπει να ύποληφθεί, ώς βέβαιον, ότι άμα τη εισβολή του Χριστιανισμού εις Θήβας, οι πρώτοι Χριστιανοί υπέστησαν τους τότε διωγμούς και κατέφυγαν εις σπήλαια προς τέλεσιν τής λατρείας των και εις Κατακόμβας και εις σπήλαια επίσης προς ταφάς». Οι πολλοί τάφοι, τα ευρήματα τους και οι επιγραφές πού έχουνε βρεθεί στην Εύβοια, αποτελούνε αποδείξεις ότι από τον Β' μ.Χ. αιώνα ή εξάπλωση του Χριστιανισμού εκεί ήτανε μεγάλη. Αναφέρομαι στις συνθήκες πού επικρατούσαν για το Χριστιανισμό στη Θήβα, γιατί είναι τόσο κοντά στη Χαλκίδα, έχουνε οι δυο πόλεις μέχρι σήμερα μεγάλη επικοινωνία, ώστε θεωρείται απίθανο να μην είχανε επίδραση στην Εύβοια όσα γινόντουσαν εκεί. Αυτές είναι οι γενικές συνθήκες της δημιουργίας των υπόσκαφων και σπηλαιωδών ναών, καθώς και οι ειδικές για την Εύβοια. Αρχίζοντας την περιγραφή τους θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε τους ιδιαίτερους λόγους δημιουργίας του καθενός.