ΠΑΣΧΑ ΣΤΗΝ ΕΥΒΟΙΑ

ΠΑΣΧΑ ΣΤΗΝ ΕΥΒΟΙΑ   Γράφει ο Κώστας Σγούρος    “Το επ’ εμοί, ενόσω ζω και αναπνέω και σωφρονώ, δεν θα παύσω πάντοτε, ιδίως δε κατά τας πανελάμπρους ταύτας ημέρας, να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφω μετ’ έρωτος την φύσιν και να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά έθη. Εάν επιλάθωμαι σου, Ιερουσαλήμ επιλησθείη η δεξιά μου, κολληθείη η γλώσσα μου τω λάρυγγι μου, εάν ου μη σου μνησθώ’   Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης    “Από τον Λαμπριάτικο ψάλτη”   Λατρεία για το Χριστό, έρωτας για τη φύση, στοργή στα γνήσια ελληνικά έθιμα. Αυτό είναι το Πάσχα, το Πάσχα των Ελλήνων, το Πάσχα του Παπαδιαμάντη. Ο Χριστός σταυρώνεται και ανασταίνεται. Η φύση από το Χειμώνα περνάει στην άνοιξη, κι ο λαός μας γιορτάζει με τα γνήσια ελληνικά έθιμα, την Ανάσταση του Χριστού και της φύσης. Μέσ' από αυτά τα έθιμα βγαίνει όλα το πάθος του λαού μας για τη ζωή. Κι η ανάγκη να τρυπηθεί το σκοτάδι κι ο Θάνατος. Η θεωρητική κατάργηση του θανάτου και η αναγέννηση της φύσης δίνουν στο λαό μας τα αισθήματα σιγουριάς, αισιοδοξίας και ευεξίας, πού 'ναι απαραίτητα για ν' αντιμετωπίσει τη δύσκολη και πολλές φορές σκληρή καθημερινή πραγματικότητα. Οι γιορτές του Πάσχα διαρκούν από το Σάββατο του Λαζάρου μέχρι την Κυριακή του Θωμά, είναι δηλαδή δύο εβδομάδες. Η Μεγάλη Εβδομάδα και η Δικαινήσιμος Εβδομάδα. ΤΟ ΣΑΒΒΑΤΟ ΤΟΥ ΛΑΖΑΡΟΥ: Ο Λάζαρος είναι μια μορφή, που συμπαθεί ιδιαίτερο ο λαός μας. Γιατί, βέβαια ήταν φίλος του Χριστού και με τη βοήθειά του νίκησε το θάνατο. Σε μνήμη του Λαζάρου οι γυναίκες ζύμωναν ειδικά κουλούρια, που τους έδιναν το σχήμα σπαργανωμένου ανθρώπου. ‘Όπως παριστάνεται στις εικόνες ο Λάζαρος. Τα παιδιά το Σάββατο του Λαζάρου συγκροτούσαν ομάδες τον περίφημο "Λάζαρο". Στην περιοχή Αυλωναρίου λένε: "Λάζαρος αποθαμένος και με το κερί λουσμένος, -πες μου Λάζαρε τι είδες εις τον ‘Άδη όπου πήγες. - Είδα φόβους, είδα τρόμους, είδα βάσανα και πόνους, της καρδιάς μου, των χειλέων και μη μ' αρωτάτε πλέον τι'. Οι νοικοκυρές τους έδιναν χρήματα, αυγά ή άλλα δώρα. Μάλιστα σε πολλές περιοχές όπως το Ξηροχώρι και η Σκύρος, κρατούσαν και ομοιώματα του Λαζάρου. Στο Ξηροχώρι ο σκελετός, η βάση ήταν μια ρόκα που την έντυναν με πολύχρωμα ρούχα, κορδέλες και λουλούδια. Στη Σκύρο, όπως περιγράφει η Νίκη Περδίκα "παίρνουν τη σιδεροχουλιάρα, την τρυπητή κουτάλα και τη βάζουν με ασπροπούλια σε κάθε τρύπα από ένα. Βάζουν και κανένα γαρυφαλάκι κόκκινο για το στόμα και το φτιάχνουν σαν πρόσωπο. Δένουν ένα ξύλο σταυρωτό πάνω στην κουτάλα, τάχα πως είναι χέρια, περνούν ένα πουκαμισάκι από πάνω και κάνουν το Λάζαρο"   Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΒΑ·Ι·ΩΝ: Το έθιμο θεσπίστηκε από την Εκκλησία μας από το 19ο αιώνα σε ανάμνηση της υποδοχής του Χριστού στα Ιεροσόλυμα. Κατόπιν τα συμπεριέλαβε ο λαός μας στις εκδηλώσεις του δίνοντας σε κάθε τόπο διαφορετικές μορφές. Το Χαρακτηριστικό έθιμο στη γιορτή των Βαΐων είναι ο στολισμός των εκκλησιών με κλαδιά βαγιών, δάφνης, μυρτιάς ή ιτιάς. Στις εκκλησιές της Εύβοιας κυριαρχεί η δάφνη. Το στόλισμα της εκκλησιάς έκαναν οι νιόπαντροι της χρονιάς. Κι είχε τούτο σημαδιακό χαρακτήρα. Η δύναμη της γονιμότητας που ‘χουν στο φύλλωμά τους τα αειθαλή κλαδιά, να μεταδοθεί και στις νιόπαντρες. Η μετάδοση γινόταν με "χτυπήματα" από τα βάγια και γυρίζοντας έφερναν και για τους άλλους. Μ' αυτά τους χτυπούσαν στο κεφάλι λέγοντας: Βάγια βάγια του Βαγιού τρώνε ψάρια και κολιούς και την άλλη Κυριακή τρώνε τα ψημέν' αρνί. Σημειώνω ότι τη μέρα του Βαγιού τρώνε ψαρικό, παστό ή φρέσκο. Κι είναι ανάγκη να γλείφουν έστω και κόκαλο του ψαριού, για το καλό. Η ΜΕΓΑΛΗ ΒΔΟΜΑΔΑ Η Μεγάλη Βδομάδα είναι βδομάδα πένθους και νηστείας. Τραγούδια, μουσική και κάθε μορφής διασκέδαση είναι απαγορευμένα. Μάλιστα απαγορεύονται κι οι περισσότερες εργασίες. Τα μόνα που επιτρέπονται είναι το άσπρισμα των σπιτιών [το άσπρο, κόντρα στο μαύρο, που φέρνει την Ανάσταση), το σφουγγάρισμα κι ο γενικός καθορισμός του χωριού. Ο κόσμος παρακολουθεί τους εσπερινούς και τις αγρύπνιες κι είναι γενικά αφοσιωμένος στην εκπλήρωση των θρησκευτικών του καθηκόντων. ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΜΠΤΗ: Είναι η μέρα που αρχίζουν οι προετοιμασίες του Πάσχα. Το πρωί οι γυναίκες ζυμώνουν τις κουλούρες της Λαμπρής. Τις ζυμώνουν με διάφορα μυρωδικά και τις στολίζουν με ξηρούς καρπούς και με στολίδια από ζυμάρι. Άλλη ασχολία της ημέρας αυτής είναι το βάψιμο των αυγών. Μάλιστα, επειδή τα αυγά το βάφουν κόκκινα, η Μεγάλη Πέμπτη λέγεται και Κόκκινη Πέφτη=Κοκκινοπέφτη. Το αυγό που μέσα του κλείνει μια ζωή, έχει δηλαδή ζωική δύναμη. ‘Έτσι με τα πασχαλινά αυγά, η δύναμη αυτή μεταδίδεται στους ανθρώπους. Θαυμαστές ιδιότητες θεωρούνται ότι έχει το αυγό που θα βάζουν πρώτα, το "πρώτο αυγό". Το βάζουν στο εικονοστάσι του σπιτιού κι είναι το αυγό της Παναγίας. Το χρησιμοποιούν οι γυναίκες για να σταυρώνουν τα παιδιά και για διάφορες άλλες αποτρεπτικές ιδιότητες. Τη νύχτα της Μεγάλης Πέμπτης, μετά την τελετή της Σταύρωσης  γυναίκες μαυροντυμένες διανυκτερεύουν στην εκκλησιά, όπου φυλάνε και μοιρολογούν το Χριστό. Το Περίφημο μοιρολόι της Παναγιάς μεταφέρεται εδώ, όπως τα κατέγραψε τη Μεγάλη Πέμπτη του 1965, στα Κάψαλα της Καρυστείας ο Χ. Μητροπέτρος (Ιστορικά και Λαογραφικό της Καρυστίος σ.157-159) «Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα,  σήμερα όλοι θλίβονται και τα βουνά λυπούνται. Σήμερα έβαλαν βουλή οι άνομοι Εβραίοι, οι άνομοι και σκυλιά οι τρεις καταραμένοι, για να σταυρώσουν το Χριστό των Πάντων Βασιλέα.  Ο Κύριος ηθέλησε να μπει στο περιβόλι,  να λάβει δείπνο μυστικό για να το λάβουν όλοι.  Η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της. Φωνή της ήρθ' εξ ουρανού κι απ' Αρχαγγέλου στόμα: - Φτάνουν Κυράμ' οι προσευχές, φτάνουν και οι μετάνοιες τον γιο σου τον επιάσανε και στον χαλκιά τον πάνε, και στου Πιλάτου τις αυλές εκεί τον τυραννάνε. - Χαλκιά, χαλκιά φτιάσε καρφιά, κόψε και δύο περόνια. Κι εκείνος ο παράνομος βαρά και κόβει πέντε. - Εσύ Χαλκιά που τάφτισσες πρέπει να μας διδάξεις. - Βάντε τα δυο στα πόδια Του, τ' άλλα δυο στην καρδιά Του, να τρέξει αίμα και νερό να μαραθεί η καρδιά Του. Η Παναγιά σαν τ' άκουσε, έπεσε και λιγώθη,  σταμνιά νερό της ρίξανε, τρία κανάτια μόσχο και τρία με ροδόσταμα για να της έρθ' ο νους της. Και σαν της ήρθ' ο λογισμός και σαν της ήρθ' ο νους της,  ζητεί μαχαίρι να σφαχτεί να πα να πέσει ζητεί γκρεμό να γκρεμισθεί για το μονογενή της.  Η Μάρθα η Μαγδαληνή και του Λαζάρου η μάνα  και του Ιακώβου η αδερφή, οι τέσσερις αντάμα, πήραν του δρόμου το στρατί - στρατί το μονοπάτι,  το μονοπάτι που 'βγαζε μπρος του ληστού και πόρτα του Πιλάτου. - Άνοιξε πόρτα του ληστού και πόρτα του Πιλάτου.  Κι η πόρτα από το φόβο της ανοίγει μοναχή της.  Τηρά δεξιά, τηρά ζερβά κανέναν δεν γνωρίζει τηρά και πια παράμερα βλέπει τον Άγιο Ιωάννη. - Άγιε μου Γιάννη Πρόδρομε και Βαπτιστή του γιου μου,  μην είδες τον υγιόκα μου και συ το δάσκαλό σου; - Δεν έχω στόμα να στο πω, γλώσσα να σου μιλήσω, δεν έχω χεροπάλαμα, για να σου τόνε δείξω. - Βλέπεις εκείνο το γυμνό, τον παραπονεμένο,  όπου φορεί στην κεφαλή ακάνθινο στεφάνι;  Εκείνος είν' ο γιόκας σου και με ο δάσκαλός μου. Η Παναγιά σαν τ' άκουσε, κοντά Του πλησιάζει. - Δεν μου μιλάς παιδάκι μου, δεν μου μιλάς παιδί μου;  Κι ο γιος της πάν' απ' το σταυρό απόκριση της δίνει: - Τι να σου πω μανούλα μου, που διάφορα δεν έχεις.  Μόνο το Μέγα Σάββατο, κοντά στα μεσονύχτι που θα λαλήσει ο πετεινός και θα σβηστούνε τ' άστρα  τότε και σε μανούλα μου θα γειάνουν οι πληγές σου.  Την Κυριακή πρωί - πρωί, σαν πουν Χριστός Ανέστη  τότε κι εσύ μανούλα μου θάψεις Χαρές μεγάλες. ο Θεός, σημαίνει η Γης, σημαίνουν τα επουράνια σημαίνει κι η Αγιά Σοφιά με τις Χρυσές καμπάνες.  ‘Όποιος τα λέει σώζεται κι όποιας τ' ακούει αγιάζει  κι όποιας το καλό φουγκραστεί,  Παράδεισο θα λάβει. Παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφο».   ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ: Μέρα καθολικής αργίας και νηστείας. σχεδόν όλη την ημέρα οι πιστοί βρίσκονται στην εκκλησιά, για την παρακολούθηση της αποκαθήλωσης του Εσταυρωμένου και της ακολουθίας του Επιταφίου. Το μεσημέρι της Παρασκευής γίνεται η Αποκαθήλωση και η χρυσούφαντη παράσταση του νεκρού Χριστού τοποθετείται για προσκύνημα στον Επιτάφιο. Αμέσως μετά αρχίζει ο στολισμός του. Τον στολισμό του Επιταφίου κάνουν κορίτσια με άνθη που φέρνουν από το σπίτι τους. Έτσι το ξύλινο κουβούκλιο μετατρέπεται σε μια άνθινη κορόνα. Οι πιστοί, κυρίως τα παιδιά, αφού ασπαστούν το νεκρό Ιησού, περνούν κάτω από τον Επιτάφιο. Όταν νυχτώσει, αρχίζει η Ακολουθία και η περιφορά του Επιταφίου. Μπροστά πηγαίνει ο σταυρός, πίσω τα Εξαπτέρυγα και μετά ο Επιτάφιος, τον οποίο ακολουθούν οι ιερείς. Τέλος ακολουθεί ο κόσμος με αναμμένα κεριά. Κατά διαστήματα η πομπή σταματά σε πλατείες και σε σταυροδρόμια. Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ Η τελετή της Ανάστασης γίνεται τα μεσάνυχτα του Σαββάτου. Χαρά κυριαρχεί παντού. ‘Όλοι φορούν τα καλά τους και πάνε στην εκκλησία, κρατώντας στα χέρια τους λαμπάδες. Όταν αρχίζει η ακολουθία, ο φωτισμός της εκκλησίας είναι αμυδρός και σε κάποια στιγμή σβήνουν όλα τα φώτα. Τότε εμφανίζεται στην Ωραία Πύλη ο ιερέας με μια αναμμένη λαμπάδα, ψάλλοντας το «Δεύτε λάβετε φως». ‘Όλοι τότε ανάβουν τις λαμπάδες τους από τη λαμπάδα του ιερέα και έτσι όλη η εκκλησία πλημμυρίζει με το ‘Άγιο φως. Όταν κατόπιν ψάλλετε το «Χριστός Ανέστη, η ατμόσφαιρα δονείται από τις καμπανοκρουσίες, τους πυροβολισμούς και τους κρότους των πυροτεχνημάτων. Η τελετή της Ανάστασης γίνεται συνήθως στην αυλή της εκκλησίας. Στα χωριά του Αυλωναρίου η εικόνα της Ανάστασης περιφέρεται γύρω από την εκκλησία κι η είσοδος σ' αυτήν γίνεται με τον εξής τρόπο. Πίσω από τις κλειστές πόρτες της εκκλησίας βρίσκεται ο νεωκόρος ή  κάποιος επίτροπος, παριστάνοντας τον διάβολο. Ο ιερέας διατάζει απ' έξω: - Άρατε πύλας Ο νεωκόρος ρωτά: - Ποιος είσαι; Κι ο ιερέας απαντά: - Ο βασιλιάς της δόξας. Και στην ερώτηση του νεωκόρου: - Και ποίος έστιν ο βασιλεύς της δόξης; ο ιερέας κλωτσά με το πόδι την πόρτα φωνάζοντας: - Ο υιός έστιν ο βασιλεύς της δόξης. Κατόπιν ορμά μέσα στο ναό με την αναμμένη λαμπάδα, με πίσω του όλους τους πιστούς. Έτσι διώχνουν τον διάβολο μέσα από το ναό.