ΧΑΛΚΙΔΑ, 1940-44

ΧΑΛΚΙΔΑ, 24 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1940

 ΑΠΟ ΤΗΝ «ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΤΗΣ ΟΠΕΡΑΣ» ΣΤΟ «ΚΕΝΤΡΙΚΟΝ» ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΗ

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΧΑΛΚΙΔΑΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ.«πάντα πρώτος να συμπάσχει, να παλεύει για να σωθεί ό,τι ήταν ανθρώπινα δυνατό»

Οι επέτειοι έχουν τούτο το καλό: Ο καθένας γιορτάζει ό,τι θέλει, στο όνομα της εθνικής επετείου. ‘Όπως την ίδια μέρα γιορτάζουν ακόμα και αντίπαλοι που έτυχε νάναι συνονόματοι, έτσι και στις εθνικές επετείους καθένας δίνει το δικό του περιεχόμενο. Η 28η Οκτωβρίου δε θα μπορούσε να
αποτελεί εξαίρεση: «Το ΟΧΙ το είπε ο λαός και όχι ο Μεταξάς» υποστηρίζουν οι προοδευτικοί. «Και τότε ποιόν ξύπνησε ο Γκράτσι στις 3 το πρωί;» αναρωτιούνται σοκαρισμένοι οι συντηρητικοί. Οι απαντήσεις ποικίλουν. Από τον πόλεμο μέχρι σήμερα το ποσοστό συμμετοχής του Μεταξά και του Γεωργίου Β΄στο ΟΧΙ γνώρισε πολλά σκαμπανεβάσματα. Από το 100% εξ αδιαιρέτου έπεσε αρκετά την περίοδο της ‘Ένωσης Κέντρου, για να ξανανέβει την περίοδο της Δικτατορίας. Με τη φυγή του Κωνσταντίνου ο Μεταξάς «πήρε κεφάλι» στις προτιμήσεις των απριλιανών ιδεολόγων. Στη μεταπολίτευση το ποσοστό και των δύο κατρακύλησε.

Σήμερα υπάρχουν κάποια δείγματα ότι οι δυο δράστες της 4ης Αυγούστου ξαναπαίρνουν την θέση τους στο πάνθεο της ελληνικής Ιστορίας. Ανεξάρτητα, πάντως, από αυτές τις ιστορικές παλινδρομήσεις, τόνο της εθνικής επετείου δίνει το επίσημο εορταστικό πρόγραμμα, που έχει μείνει αναλλοίωτο. Η παρέλαση της «μαθητιώσας» νεολαίας και στρατιωτικών τμημάτων, η δοξολογία στον ‘Άγιο Νικόλαο και ο πανηγυρικός της ημέρας. Έπεται δεξίωση... ‘Όσες προσπάθειες έγιναν, να εμπλουτιστεί ο εορτασμός και με άλλα στοιχεία της λαϊκής μνήμης, κατέληξαν σε καρικατούρα: τα αντάρτικα δίπλα στων «εχθρών τα φουσάτα πέρασαν» και οι σημαίες των ταγμάτων του ΕΛΑΣ δίπλα σε παρασημοφορημένους χίτες. Ο Μεταξάς, έστω και απών, είναι πάντοτε το τιμώμενο πρόσωπο. Χαλκίδα 24 Οκτωβρίου 1940 και το κινηματοθέατρον “Κεντρικόν” παράλληλα με την «Βασίλισσα της ‘Όπερας» με την Μαργαρίτα Καρόζιο «πρώτην υψίφωνον της Σκάλας του Μιλάνου». παρουσιάζει την “Κλο-Κλό” όπου μεσουράνησε η Μάρθι ‘Εγκερθ. Ο “Εύριπος” (φλ. 3360, 24-10- 1940, σ.1) προβάλλει τους φόβους των λατρών της έβδομης Τέχνης: «Ο πόλεμος, ο οποίος μαίνεται εις ολόκληρον την Ευρώπην και επεκτείνεται ημέραν με την ημέραν και εις άλλας ηπείρους, δεν θα αφήσει ασφαλώς, διά το απώτερον ίσως μέλλον, ανεπηρέαστη, μαζί με τους παραγωγικούς κλάδους και την παραγωγήν κινηματογραφικών ταινιών τας οποίας προνοητικότατα εξησφάλισαν εγκαίρως δια την Ελλάδα αι μεγάλαι εισαγωγικαί εν Αθήναις Εταιρείαι. Εξ αυτών το “Κεντρικόν”, ως εγνώσθη, εξησφάλισε μέγιστον αριθμόν με τους αρίστους πρωταγωνιστάς της οθόνης ώστε οι Χαλκιδέοι δύνανται να είναι απολύτως βέβαιοι ότι και κατά τον εφετεινόν χειμώνα το “Κεντρικόν” θα τους ικανοποιήσει πληρέστατα προβάλλουν, όπως άλλωστε κάθε χρόνο, τα πιο δυνατά έργα της Παγκοσμίου παραγωγής». Πιο συγκεκριμένα τον χειμώνα 40-41 η μεγάλη οθόνη του “Κεντρικόν” θα πρόβαλε μεταξύ άλλων και: Νινότσκα» με τη Γκρέτα Γκάρμπο, «Μπαλαλάικα» με τον Νέλσων Έντυ. «Θύελλα στο Παρίσι» με τον Ερικ φον Στροχάιμ, «Μπάτερφλάυ» με την Μαρία Τσεμποτάρι, «Βασίλισσα Ελισάβετ και ο Ιππότης του Έσσεξ» με τήν Μπέτυ Νταίβις και τον Έρολ Φλυν, «Η κατάρα της τσιγγάνας» με τον Πωλ Γιαβόρ, «Το Σιδηρούν Προσωπείο» του Αλεξάνδρου Δουμά, την επίσης μεγάλη επιτυχία της Μπέττυ Νταίβις «Το δράμα μιας αμαρτωλής», «‘Έφοδος γιγάντων» με τον Γκάρυ Κούπερ και τα «Κούτσουρα της Οξφόρδης»με τους Χονδρό-Λιγνό. «Ο Ερυθρός Σταυρός απηύθυνεν έκκλησιν προς το Πανελλήνιο προκειμένου να ενεργηθή ο ετήσιος έρανος αυτού» και υπενθυμίζεται από τον τοπικό τύπο ότι «Η 31η Οκτωβρίου είναι η ημέρα της αποταμιεύσεως, εορταζομένη διεθνώς(...). Μεταξύ των άλλων θα γίνουν ομιλίαι προς τους μαθητάς υπό ενός εκ των διδασκάλων των περί της σημασίας της αποταμιεύσεως και θα ενεργηθή και σχετικός διαγωνισμός με ορισμένο Θέμα». Το Γυμνάσιο Θηλέων της Χαλκίδας προκηρύσσει διαγωνισμό για την κάλυψη θέσεων επιστάτη και «υπηρέτου ή υπηρετρίας»: «Προτιμηθήσονται τα θύματα πολέμου ή ανάπηροι πολέμου, συμφώνως τω Νόμω». Γύρω στις 20 Οκτώβρη 1940 έληξε ο τρυγητός στην επαρχία Χαλκίδας: «υπολογίζεται ότι η όλη παραγωγή υπέστη εφέτος μείωσιν κατά 30 τοις % περίπου. Το γλεύκος (μούστος) διετέθη εις τον Αναγκαστικόν Συνεταιρισμόν και την Ελλην. Εταιρ. Οίνων και Οινοπνευμάτων με τιμάς 11,30 έως 12,30 ελαχίστου ποσού πωληθέντος εις το ελεύθερον εμπόριον προς δρ. 12-12,5» σύμφωνα με τον “Εύριπο” (ο.π., 3), ενώ το ψωμί αγοράζεται από τους Χαλκιδέους μετά την απόφαση της ειδικής αγορανομικής επιτροπής επί της διατιμήσεως των αλεύρων της 17-10- 1940 «εις πολύ χαμηλότερα επίπεδα από άλλας ευρωπαικάς χώρας παρά την διατίμηση του αλεύρου αρτοποιίας τύπου 90 τοις % εις δραχμάς 13,87» Παρ’ όλ’ αυτά τα κρούσματα αισχροκέρδειας στη Χαλκίδα εξακολουθούν να αυξάνουν και απ’ την Διοίκηση Χωροφυλακής Ευβοίας δίνονται στη δημοσιότητα ονόματα και παραπτώματα Χαλιδέων που τιμωρήθηκαν από το Αισχροδικείο Χαλκίδας. Δίνουμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα «Κ. Σπυρ. και Τρ. Καλ., καφεκώπται, κάτοικοι Χαλκίδος, εις φυλάκισιν 15 ημερών έκαστος επί νοθεία καφέ (...), Ευ. Γεργ., παντοπώλης, εις φυλάκισιν ενός μηνός επί αρνήσει πωλήσεως ελαίου εις το κοινδν(...),Ι. Χατζηγ., έμπορος, κάτοικος Ν. Αρτάκης, εις φυλάκισιν 15 ημερών διότι επώλησε πατάτες εις υπερβολικήν τιμήν (...), Αντ. Καρακ., πρατηριούχος άρτου, κάτοικος Χαλκίδος, εις χρημ. ποινήν τριακοσίων δραχμών διότι επώλει άρτον ελλιποβαρή(. . Στην πόλη «αφίχθη καί ανέλαβε τα καθήκοντά του ο νέος ιεροκήρυξ της Μητροπόλεως Χαλκίδος κ. Γεώργ. Δημόπουλος» (από τα κορυφαία στελέχη της οργάνωσης «ΖΩΗ») και στις 25 του Οκτώβρη 1940, ώρα 10 π.μ. «θα γίνη μετά πάσης μεγαλοπρεπείας γενική παράταξις του μαθητικού κόσμου εις την κεντρικήν πλατείαν του Βασ. Κων/νου δια την καθιερωμένην σχολικήν εορτήν της σημαίας (...). Κατά την εορτήν αυτήν θα ομιλήσει ο Γυμνασιάρχης του Γυμνασίου Θηλέων κ. Δ. Παπαδόπουλος». Χαρακτηριστικό είναι και το γεγονός ότι το μαθητικό συσσίτιο συνεχίζεται. Την επομένη της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922 ο Ελληνικός στρατός βρέθηκε χωρίς πολεμικό εξοπλισμό. Στην περίοδο 1935-1940 διετέθηκε το εντπωσιακό ποσό των 15,8 δις (χρυσών) δραχμών για την ανασυγκροτηση του στρατού. Στο γεγονός αυτό συνέτειναν η έναρξη του πολέμου Ιταλίας-Αιθιοπίας το 1935, εντατικές προπαρασκευές των άλλων βαλκανικών χωρών και των λοιπών χωρών της Ευρώπης καθώς και η διαφαινόμενη γενικότερα στο διεθνή πολιτικό ορίζοντα απειλή ενός Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Αγοράστηκαν 186 αντιαεροπορικά πυροβόλα, 22 αντιαρματικά τουφέκια, 305 όλμοι, 400 πολυβόλα, 200 οπλοπολυβόλα και 50.000 τουφέκια (Μάνλιχερ, Μάουζερ, Λεμπέλ και Γκρα κατείχε ο ελληνικός στρατός). Επίσης επισκευάστηκε παλαιότερος οπλισμός και ικανοποιητικά αντιμετωπίστηκε το πρόβλημα των πυρομαχικών. Παράλληλα με τις προμήθειες και επισκευές πολ. υλικού, κατασκευάστηκε η οχύρωση της έναντι της Βουλγαρίας παραμεθόριας ζώνης, που ονομάστηκε από τους Γερμανούς «γραμμή Μεταξά», συμπληρώθηκε το δίκτυου συγκοινωνιών, βελτιωθήκαν οι στρατωνισμοί αλλά δεν ολοκληρώθηκε το εφοδιαστικό πρόγραμμα του στρατού λόγω του περιορισμένου χρόνου. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο ελλην. στρατός έτυχε να θέσει «επί ποδός μάχης», στις 28 Οκτώβρη 1940, δέκα πέντε (15) Μεραρχίες και πέντε (5) ταξιαρχίες Πεζικού καθώς και μια Μεραρχία και μία Ταξιαρχία Ιππικού, ικανοποιητικά εξοπλισμένες και εφοδιασμένες. Χαρακτηριστικό για την ψυχολογία του ‘Έλληνα Στρατιώτη, που υπηρετεί στα σύνορα τις παραμονές του ελληνοϊταλικού πολέμου αποτελεί το χρονογράφημα του Φλοίσβου Α. (:Σπύρου Χουλιαράκη) στον “Εύριπο” (ό.π., 1, 2) με τίτλο. ‘Απ’ τα Σύνορα,ΤΤ 712»: Μανούλα μου, Τώρα που είμαι τόσο μακριά σου, νιώθω πιο πολύ πόσο σ’ αγαπώ. Ακόμα βουρκώνουν τα μάτια μου σαν συλλογιέμαι τη στιγμή του αποχωρισμού, που μ’ έσφιξες στην αγκαλιά σου. Πάντα σε θυμάμαι μανούλα μου και πάντα θυμάμαι τα τελευταία σου λόγια, που μέσα στα αναφιλητά σου με δυσκολία πρόφερες: Να φυλάγομαι να μην κρυώσω! Αλλά εδώ δεν είναι όπως αυτού. Ούτε ο ουρανός είναι γαλάζιος σαν της Χαλκίδας, ούτε και τα βουνά μοιάζουν της Δέλφης και του Χτυπά. Εδώ πάνω ο ουρανός είναι πάντα βαρύς και συννεφιασμένος, τα βουνά άγρια, πουθενά δε βλέπουμε θάλασσα και το κρύο περουνιάζει μέχρι το κόκκαλο. Χτες το βράδυ φύλαγα σκοπός ύστερα από τα μεσάνυχτα και - για πρώτη φορά στη ζωή μου – ένοιωσα τέτοιο κρύο(...) Με το γράμμα λοιπόν αυτό ο γιόκας σου σε παρακαλεί να μαζέψεις όσα μαλλιά έχεις και να καθίσετε μαζί με τη Μαρίτσα να πλέξετε είτε καμμιά χοντρή κάλτσα ή κάνα σκούρο κασκόλ ή καμμιά χοντρή φανέλα(...) Ακόμα ξέρω πως καταλαβαίνεις πολύ καλά, πως εκείνο που θα μας ζεστάνει πιότερο τις μαύρες νύχτες του κρύο χειμώνα δεν θάναι τόσο η φανέλα και τα γάντια όσο η σκέψη, πως νοιάζεστε και σεις για μας που εδώ πάνω, με το όπλο φρουρούμε ακοίμητοι τη λεφτεριά και τη ζωή της φυλής μας. Φίλησε μου τη Μαρίτσα και δώσε χαιρετισμούς σ’ όλους τους γνωστούς. Ο γιος σου». Σύμφωνα με το ημερολόγιο εφέδρου Λοχία που βρέθηκε το βράδυ της 28ης Οκτώβρη στην πρώτη γραμμή: «Τα μεσάνυχτα της 28ης Οκτ. άρχισαν να χτυπούν το φυλάκιό μου με όλμους και πολυβόλα. Έλαβα «θέση», μπήκα δηλ. μέσα στα χαρακώματα και διέταξα και τα άλλα δυο φυλάκιά μας να κάνουν το ίδιο. Το άλλο πρωί πήγα στο φυλάκιό τους (Ιταλικό που βρισκόταν απέναντι) και ζήτησα εξηγήσεις. Μου δικαιολογήθηκαν πως ήταν μια συμπλοκή με ‘Έλληνες κομιτατζήδες• θέλανε αιτίες. Συμφωνήσαμε να συναντηθούν την άλλη μέρα οι συνταγματάρχες μας. Ο δικός μας πήγε αλλά αυτοί έστειλαν μόνο έναν ανθυπασπιστή. Η συνάντηση αναβλήθηκε για τις 28 Οκτώβρη στις 6 το πρωί. Αλλά αντί για συνάντηση μάς επιτεθήκαμε. ‘Έτσι άρχισε ο πόλεμος...».

Στη Χαλκίδα του Ελληνοϊταλικού Πολέμου

 Αρχές Φεβρουαρίου 1938. Ψαράδες αναφέρανε στο Λιμενάρχη Σκύρου ότι αγήματα του αγγλικού στόλου δημιουργούσαν βάση στον όρμο «Τρεις Μπούκες» του νησιού. Αυτός με τη σειρά του γνώρισε το γεγονός στον Πρόεδρο της Κοινότητας κι εκείνος ανέφερε στη Νομαρχία Ευβοίας. Το γεγονός ήταν πρωτοφανέρωτο! Η Νομαρχία ειδοποίησε το Υπουργείο Ναυτικών που αγνοούσε το γεγονός! Η Ελλάδα του Μεταξά «διακήρυττε» την ουδετερότητά της και χωρίς να το γνωρίζει, αγγλικά πολεμικά παραβιάζανε την κυριαρχία της κι εκτελούσαν έργα εξυπηρέτησης του στόλου τους σ’ ελληνικό έδαφος! Η κυβέρνηση δεν τόλμησε να διαμαρτυρηθεί αλλά ανέθεσε στον κοινοτάρχη Σκύρου να παρακολουθεί «αθορύβως» τα έργα των αγγλικών πληρωμάτων και να την πληροφορεί σχετικώς. Παράλληλα, με δελτίο τύπου, ανακοίνωσε ότι ο αγγλικός στόλος... καταδιώκει στα νερά της Σκύρου πειρατές! Η ναζιστική Γερμανία έχοντας καλύτερες πληροφορίες από την κυβέρνηση Μεταξά για κάθε τι που συμβαίνει στο χώρο της Ελλάδος και, ταυτόχρονα, σταθμίζοντας την έλλειψη ελληνικής αντίδρασης, επωφελήθηκε και άρχισε την κατασκευή βάσης ανεφοδιασμού των γερμανικών υποβρυχίων στους Πεταλιούς! Την ενέργεια αυτή αποκάλυψε, δημιουργώντας διεθνή θόρυβο, η παράνομη εφημερίδα του Αντιφασιστικού Μετώπου Νεολαίας «Φλόγα». (Τα έγγραφα δημοσιεύτηκαν από τον Δ. Δεμερτζή, Γεγονότα του 1938 στις Ευβοϊκές θάλασσες, «Προοδ. Εύβοια», αρ. φλ. 46/24-10-1975, 2). Τριανταδύο μήνες αργότερα. Στη Χαλκίδα. Γλυκιά φθινοπωρινή μέρα η 28η Οκτωβρίου 1940. Οι ανυποψίαστοι Χαλκιδέοι ξεκινούσαν για το εβδομαδιαίο παζάρι που γινόταν κάθε Δευτέρα, όταν πληροφορήθηκαν το φοβερό νέο της κήρυξης του πολέμου. Τα ραδιόφωνα στην Αγορά, των καφενείων του Κουδούνα και του Παπαγεωργίου, μεταδίδανε τις κυβερνητικές ανακοινώσεις, το πρώτο πολεμικό ανακοινωθέν, τις διαταγές επιστράτευσης. Στις εννέα παρά τέταρτο η σειρήνα, από τον ενετικό πύργο της οδού Μπαλαλαίων, σήμανε συναγερμό. Ο Νομάρχης Ευβοίας Δ. Τοράκης με ανακοίνωσή του προς τους κατοίκους του νησιού έδωσε οδηγίες «δια το ενδεχόμενον αεροπορικής επιδρομής». Βέβαια στο νησί, εκτός ασήμαντων παρενοχλήσεων, δεν έγιναν αεροπορικές επιδρομές από τους Ιταλούς (Ντοκουμέντα από τον αντιφασιστικό αγώνα του Ευβοϊκού λαού, «Προοδ. Εύβοια», αρ. φλ. 1/25-10-1974, 2. Η Εύβοια πριν 38 χρόνια. Έγγραφα του σαράντα, «Προοδ. Εύβοια», αρ. φλ. 129/26- 10-1978, 2). Φαντάρος του ‘40 μιλά για τη νύχτα της 28ης Οκτωβρίου στη Χαλκίδα: «‘Όταν νύχτωσε τα φώτα δεν άναψαν. Το σκοτάδι έπεφτε για τέσσερα χρόνια στην πόλη, κι αυτή ήταν η πρώτη μέρα. Από τον Εύριπο καράβια γεμάτα στρατιώτες ταξίδευαν χωρίς ένα φως. Άλλο μεγάλο καράβι, δίπλα στη Στρατώνα γέμιζε φαντάρους. Κάποιος, φορτωμένος τον βαρύ γυλιό και τ’ όπλο. παραπάτησε ανεβαίνοντας τη βαπορίσια σκάλα. ‘Ένα «α!», ο παφλασμός ανάμεσα στο καράβι και το μουράγιο, Το ορμητικό ρεύμα τον κατάπιε. Δεν έγινε γνωστό τ’ όνομά του. Το σώμα του δεν βρέθηκε ποτέ». (Το καράβι της νύχτας, «Προοδ. Εύβοια», αρ. φλ. 753/25-10-1990, 2). Το 3ο Σύνταγμα Πεζικού Χαλκίδας με διοικητή τον συνταγματάρχη Ι Λειβαρά, έφυγε το ίδιο βράδυ της 28ης Οκτωβρίου απ’ την πόλη για το μέτωπο και ήταν από τα τελευταία που υποχώρησαν από το μέτωπο στο Τεπελένι, όταν επιτέθηκαν σι Γερμανοί (Ευβοείς εν Αλβανία, «Προοδ. Εύβοια», αρ. φλ. 799/23-10-1991, 5). Πρώτος Ευβοέας νεκρός στα βουνά της Αλβανίας ο Ηλίας Ι. Δρακόπουλος, παιδί προσφύγων απ’ την Προποντίδα, επιμελητής της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Χαλκίδας (βρισκόταν τότε η Βιβλιοθήκη στο ισόγειο του παλιού Δημαρχείου, απέναντι από τον ‘Άγιο Δημήτριο), 29 χρονών. «Έπεσε στις 2 Νοεμβρίου 1940 στην αντεπίθεση του στρατού μας για ανακατάληψη του πατρίου εδάφους στις μάχες του συγκροτήματος ΙΒΑΝ και τα υψώματα «Παπαδήμα», κοντά στη Μικρή Πρέσπα (βλέπε, Ευριπαίος, Μνήμη Ηλία Ι. Δρακόπουλου, «Προοδ. Εύβοια», αρ. φλ. 753/25- 10-1990, 4,6). Δεκαεπτά μέρες αργότερα, στις 19 Νοεμβρίου 1940 έπεσε μαχόμενος στο ύψωμα του «Αγ. Κοσμά» ο επίσης μικρασιατικής καταγωγής, Χαλκιδέος δικηγόρος Γρηγόρης Κρομμύδας (Προοδ. Εύβοια», αρ. φλ. 846/29-10-1992, 5). Στις 5 Δεκεμβρίου, «περιερχόμενος τα τμήματα Πρεμετής και εμψυχώνων τους μαχητάς εβλήθη υπό Ιταλικής βόμβας και εξέπνευσεν» ο Χαλκιδέος συνταγματάρχης Πεζικού Μαρδοχαίος Φριζής (Ελ. Ιωαννίδης, Η Χαλκίδα και οι δρόμοι της, ΑΕΜ, τομ 16 (1970), 70-71). Ακολουθούν κι άλλοι νεκροί... Χρονογραφήματα στις Χάλκικες εφημερίδες της εποχής δείχνουν τον σφυγμό του λαού που πλέει σε πελάγη ευτυχίας και ενθουσιασμού μετά κάθε επιτυχία του στρατού στα βουνά της Αλβανίας (χαρακτηριστικά τα χρονογραφήματα του Σπύρου Χουλιαράκη στον «Εύριπο», το «Πανευβ. Βημα». Βλέπε και «Ανθολογία Ευβοϊκού Χρονογραφήματος», Εισαγωγή-Επιλογή: Δ. Δεμερτζής, εκδ. «Προοδ. Εύβοιας» 1982, 43-52). Απρίλης 1941. Το μέτωπο καταρρέει. Αφήγηση στρατιώτη: «Την Μεγάλη Τετάρτη του 1941, μετά την κατάρρευση του Μακεδονικού μετώπου, διαταχθήκαμε να υποχωρήσουμε(...). Κοντά στα σύνορά μας, συναντήσαμε γερμανικές φάλαγγες που δεν μας πείραξαν. Είχε υπογραφεί η ανακωχή(...). Τότε μας επιτέθηκαν σι Ιταλοί που μας ακολουθούσαν από μακρυά. Γυρίσαμε, τους χτυπήσαμε κατανικώντας τους(...). Οι Ιταλοί σκόρπισαν. Συντεταγμένοι φτάσαμε στο Μεσολόγγι. Εκεί ο διοικητής μάς είπε να διαλυθούμε. Πέρασα το στενό του Ρίου με βάρκα με πανί και μεγάλη φουρτούνα. Ανέβηκα στ ανοιχτό τραίνο φορτηγό και με μεγάλη βροχή φτάσαμε στην Αθήνα με μεγάλες περιπέτειες. Τα πάντα ήταν κατεστραμένα. Την επομένη, πάλι με τραίνο, ξεκίνησα για τη Χαλκίδα...». (Ο Αλέκος Πάνος, ένας φαντάρος του Σαράντα, θυμάται, «Προοδ. Εύβοια», αρ. φλ. 26/28-10- 1976, 2,3).

 9 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1943 Η ΧΑΛΚΙΔΑ ΕΛΕΥΘΕΡΗ

 Ο Δ. Μ., περιγράφει τα γεγονότα της Χαλκίδας, στις 9 Σεπτεμβρίου 1943 - ημέρα που συνθήκολόγησε η Ιταλία (Προοδ. Εύβοια, 283 - 4/9/1980). «Με το άκουσμα της συνθηκολόγηση της Ιταλίας, ο λαός της Χαλκίδας ξεχύθηκε στους δρόμους. Οι καμπάνες χτυπούσαν χαρμόσυνα και πανηγυρικά ύστερα από τόσα χρόνια. Η Οργάνωση του ΕΑΜ που είχε αναπτυχθεί σημαντικά ώστε εκτός από τις προκηρύξεις που κυκλοφορούσε και την εφημερίδα «Χωρίς Φίμωτρο» είχε αναπτύξει και το αντάρτικο, κινήθηκε αστραπιαία και κατόρθωσε να επιβληθεί και σ’ αυτή να παραδοθούν τα ιταλικά στρατεύματα Κατοχής. Το ΕΑΜ έβαλε σαν στόχους του τη συγκρότηση συλλαλητηρίου, την απελευθέρωση των κρατούμενων, την τήρηση της τάξης και τον αφοπλισμό των Ιταλών.Ο λαός με καταφανή συγκίνηση, με δάκρυα από χαρά για την αρχή της λευτεριάς από το φασισμό, μαζεύτηκε κάτω από τη Νομαρχία. Από το μπαλκόνι της μιλήσανε στο πλήθος ο Μητροπολίτης Γρηγόριος, ο Σωτήρης Παπαστρατής και ο Νότης Καπνίσης. Συστήσανε συγκράτηση, ησυχία και πίστη στον αγώνα μέχρι την τελική νίκη γιατί σε σύντομο χρονικό διάστημα θαρχόταν γερμανική δύναμη. Από την αυθόρμητη και γεμάτη ενθουσιασμό μεγαλειώδη αυτή συγκέντρωση λείψανε οι προδότες, οι συνεργάτες των Ιταλών, οι δειλοί, οι μαυραγορίτες και όλοι εκείνοι που είχαν συνδέσει τα συμφέροντά τους με τους Ιταλούς. Την ίδια ώρα, ο Ηρακής (Ψευδώνυμο του καθηγητή της Φιλολογίας και έφεδρου Ανθυποσμηναγού Π. Παπαγιαννάκου) ως εκπρόσωπος των ανταρτών διαπραγματευότανε με τη Διοίκησή τους, την παράδοση των Ιταλικών στρατευμάτων. Τους Γερμανούς τους περιμείναμε ώρα την ώρα. Ο Ιταλός διοικητής αρνήθηκε Τους εκροσώπους του Ε.Α.Μ. να ελευθερώσει τους κρατούμενους στις φυλακές, από τις Ιταλικές αρχές, 500 και πλέον ‘Έλληνες. Τι θα γινόταν; Θα τους αφήναμε να πέσουν στα χέρια των Γερμανών; Ρίχτηκε από το Ε.Α.Μ. το σύνθημα: Στις Φυλακές. Ένα μεγάλο μέρος από το πλήθος πήρε το δρόμο για τις Φυλακές. Μέσα στο πλήθος ήταν προς τιμή τους και δύο χωροφύλακες. Ο ένας είχε και ένα πιστόλι πρόθυμος να το χρησιμοποιήσει στην ανάγκη. Μαζευτήκαμε έξω από την πύλη των Φυλακών και ζητήσαμε από τή φρουρά την απόλυση των Ιταλοκρατούμενων αγωνιστών. Του φύλακα της πύλης Ιταλού στρατιώτη, εύκολα του πήραμε το όπλο και τον διώξαμε. Στη συνέχεια καλέσαμε τον υπάλληλο των φυλακών Γ. Ζηλεμένο και του ζητήσαμε να ανοίξει για να ελευθερωθούν οι κρατούμενοι. Μας απάντησε, ότι ένας Ιταλός λοχίας που τον έλεγαν Αντώνιο με το πιστόλι στο χέρι αρνιόταν να ανοίξει. Του είπαμε θα σπάσουμε την πόρτα. Στο μεταξύ, σι κρατούμενοι είχανε συγκεντρωθεί στο σιδερένιο διαχώρισμα και με τα χέρια τους προσπαθούσαν να το ξηλώσουν. Τότε η πόρτα άρχισε να τρίζει. Πρώτος στήριξε την πλάτη του ο Χρήστος Παππαιωάννου, δικαστικός υπάλληλος που ήταν αρκετά σωματώδης και η πόρτα «τον κατάλαβε». ‘Όλοι φώναξαν να τη ρίξουμε και στηρίχθηκαν απάνω της. Ο Ιταλός λοχίας έντρομος υποχώρησε και ο Ζηλεμένος άνοιξε τις πόρτες. Το τι έγινε είναι ανώτερο από κάθε περιγραφή. Ο κόσμος παρατάχθηκε δεξιά και αριστερά στο δρόμο. Οι ιταλοκρατούμενοι πατριώτες και αγωνιστές που ήταν πάνω από 500 και 30-32 ποινικοί κρατούμενο άρχισαν να βγαίνουν με τα μπογαλάκια τους στα χέρια συγκινημένοι και κλαίγοντας. Ο κόσμος χειροκροτούσε στο πέρασμά τους. ‘Όλοι αυτοί που τρέξανε στις φυλακές να κάνουν το καθήκον τους μικροί και μεγάλοι ήτανε από κείνους που στάθηκαν μακρυά από τους καταχτητές, που δε λύγισε η Ελληνική τους ψυχή και πίστευαν στην απελευθέρωση της Πατρίδας. ‘Ύστερα από την απελευθέρωση των φυλακισμένων, το πλήθος πορεύτηκε προς το επί της οδού Αγγελή Γοβιού Ξενοδοχείο του Γκίκα όπου ήταν κρατούμενοι κι άλλοι, για να τους ελευθερώσει, αλλά τους είχαν αφήσει. Την επομένη κυκλοφόρησε η εφημερίδα του Ε.Α.Μ. «Λευτεριά» με ένα

υπέροχο άρθρο του Δημήτρη Καπόλου πάνω στη μεγαλειώδη αυτή κινητοποίηση του λαού της Χαλκίδας με τον τίτλο «Στώμεν μετά Φόβου». Σχεδόν αμέσως, οργανωμένοι στο Ε.Α.Μ. και μη, αρχίσανε το έργο του αφοπλισμού των Ιταλών και τη συγκέντρωση των όπλων για το αντάρτι- κο. ‘Έξω από τους Στρατώνες, στους δρόμους, παντού όπου εύρισκαν Ιταλό του παίρνανε το όπλο, ή τον έπειθαν να το παραδώσει. Πρόχειρα βρέθηκε μια αποθήκη. Το τσαγκαράδικο του Θεοδόση στην οδό Μπαλαλαίων και τα μαγαζιά του Μπάστα και του Χάνου. Εκεί φέρνανε τα όπλα που μαζεύανε και ήταν πολλά. Τα φορτώνανε αμέσως σε φορτηγά αυτοκίνητα και τα μετά- φέρανε στα Ψαχνά και από κει τά’παιρνε το αντάρτικο. ‘Όλα αυτά έπρεπε να γίνουν πριν έρθουν οι Γερμανοί, μικρή φρουρά των οποίων υπήρχε στη Χαλκίδα αλλά δεν τολμούσε να εμφανιστεί. Στο παλιό Γυμναστήριο της Χαλκίδας, όπου σήμερα είναι το Α Γυμνάσιο Αρρένων, οι Ιταλοί είχανε αποθηκευμένα καύσιμα, σιδερένια βαρέλια με βενζίνα κ.λπ. Διαδόθηκε πως θα ανατινάζανε τα καύσιμα για να μη τα βρούνε οι Γερμανοί. Οι γύρω κάτοικοι φοβηθήκανε και φύγανε από τα σπίτια τους. Δεν έγινε όμως τίποτα. Ο λαός της Χαλκίδας έδωσε ακόμα μια μάχη. Τα βαρέλια με τα καύσιμα στα γρήγορα, είτε αδειάσανε, είτε μεταφερθήκανε με αμάξια, είτε κυλήσανε στα γύρω τότε χωράφια. Μέρος απ’ αυτά χρησιμοποιήθηκε από την Εαμική Επιτροπή Επισιτισμού για την κίνηση καϊκιών που μεταφέρανε τρόφιμα. Αυτή είναι η αλήθεια για τη μέρα εκείνη. Η αναφορά του Νομάρχη και του Διοικητή της Χωροφυλακής που δημοσιεύει στο βιβλίο του ο Ν. Αναγνωστόπουλος «Η ΕΥΒΟΙΑ ΥΠΟ ΚΑΤΟΧΗΝ» παραποιεί τα γεγονότα σκόπιμα για να μειώσει την αυθόρμητη κινητοποίηση του λαού της Χαλκίδας και τη δράση της οργάνωσης του ΕΑΜ η οποία είχε σαν αποτέλε- σμα να γραφεί μια από τις λαμπρότερες σελίδες της Εθνικής Αντίστασης στην Εύβοια για την οποία θα υπερηφανεύονται για πάντα οι ‘Έλληνες πατριώτες.

 ΠΩΣ ΦΘΑΣΑΜΕ ΣΤΗΝ 21η ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1944

Παραμονές Πρωτοχρονιάς (29 Δεκεμβρίου 1943) τα Τάγματα Ασφαλείας, με επικεφαλής τον διορισμένο απ’ τους Γερμανούς Νομάρχη, «στρατηγό» Δ. Λιάκο Φτάνουν στη Χαλκίδα. Η Εύβοια γνωρίζει την πιο στυγνή τρομοκρατία, όπου φτάνουν τα τμήματά τους. Χωριά καταστρέφονται. Χιλιάδες συλλαμβάνονται. Αρχίζουν ομαδικές εκτελέσεις (Δ.Τσάλα, Η Εύβοια στην Κατοχή (Μικρό Σχεδίασμα ιστορίας), «Προοδ. Εύβοια», αρ. φλ. 246/22.11.1979, 2) Ο Θρασ: Παπάστρατής σημειώνει: Σάν μπόμπα έπεσε στον τόπο ο ερχομός των. Κανείς δεν το περίμενε. Και πιο πολύ δεν το περίμεναν ο αξιωματικοί που έβλεπαν τώρα και τη δύσκολη θέση των (...). Συνεννοήθηκαν μεταξύ τους το ίδιο βράδυ σε γενική συγκέντρωση και την άλλη μέρα το πρωί μου έστειλαν δυο ανωτέρους των δηλώνοντας μου πως αποφασίζουν να ανέβουν στο βουνό, να πάρουν τον αντάρτικο αγώνα στα χέρια των» (Αγώνες στην Εύβοια, Αθήνα 1954, 145). 0 Μητροπολίτης Χαλκίδας Γρηγόριος Πλειαθός εξορίζεται για την πατριωτική του δράση, το Μάιο 1944, στην Αθήνα. Σε απάντηση εγγράφου της Ιεράς Συνόδου (18 Οκτωβρίου 1949) ο Γρηγόριος έγραφε: «Κατά το διάστημα της εν Αθήναις δια τους ανωτέρω λόγους διαμονής δεν είχομεν υπηρεσιακήν επικοινωνίαν μετά της μητροπόλεως ημών. Εις Χαλκίδα επιστρέψαμεν μετά την φυγήν των Γερμανών την 2Ιην Οκτωβρίου 1944 και αναλάβαμεν τα καθήκοντα ημών». Οι φρουρές που εγκαθιστά ο Δ. Λιάκος στο Μαντούδ. στα Ψαχνά και αλλού διαλύονται από τους αντάρτες και η φάλαγγα των γερμανών που εκστρατεύει εναντίον τους καταστρέφεται στη θέση «Κακή Σκάλα» στις 15 Ιανουαρίου 1944. ‘Όταν δε ο ίδιος ο Δ. Λιάκος με ισχυρές δυνάμεις βρίσκεται στην Ιστιαία, τμήμα του εφεδρικού ΕΛΑΣ επιτίθεται εναντίον τους και σκοτώνει τον ίδιο. Σύμφωνα με την αναφορά της Νομαρχίας Ευβοίας προς το κατοχικό υπουργείο Εσωτερικών για γεγονότα που συνέβησαν στην Εύβοια τους μήνες Φεβρουάριο, Μάρτιο, Απρίλιο και Μάιο του 1944 (δημοσιεύεται στην «Προοδ. Εύβοια» αρ. φλ. 220/10-5-1979, 2): «Την 3-4-1944 εφονεύθη εν Ιστιαία υπό αναρχικών στοιχείων ο τέως Νομάρχης Ευβοίας Στρατηγός Δημ. Λιάκος, κηδευθείς μετά πάσης τιμής εν Χαλκίδι την 5η ιδίου μηνός και ώραν 3ην μ.μ..». Την ίδια μέρα άλλα αντάρτικα τμήματα χτυπάνε φάλαγγα γερμανών και ταγμάτων Ασφαλείας στο Θεολόγο. Ο Διοικητής της φάλαγγας Χρ. Γερακίνης αναφέρει: «εκ των ημετέρων εις Γερμανός τραυματίας». ‘Έτσι σημαδεύτηκε ανεξίτηλα η συνεργασία των Ταγμάτων με τους Γερμανούς κατακτητές (Προοδ. Εύβοια», αρ. φλ. 247/29-11-79, 2). Το κλίμα αυτό δεν αλλάζει ούτε μετά την ίδρυση της «Ανωτέρας Στρατ. Διοικήσεως Ευβοίας» με τον «Αντιστράτηγο» Χαρ. Παπαθανασόπουλο, στις 21 Απριλίου 1944, ο οποίος (όπως και ο Χρ. Γερακίνης), ανήκαν στον ΕΔΕΣ. Ακολουθούν αποτυχημένες αποβιβάσεις των Γερμανών στην Κάρυστο (1 Ιουλίου 1944) και Γερμανών - Ταγμάτων Ασφαλείας στην Λίμνη (24 Ιουλίου 1944). Οι αντάρτες - αντίθετα -ενισχύονται συνεχώς, καθημερινά, και περισφίγγουν τη Χαλκίδα, τα Ψαχνά, τις Γούβες, την Ερέτρια, τη Βάθεια και ο Αλιβέρι, τα μόνα οχυρωμένα μέρη που παραμένουν Γερμανοί και Τάγματα Ασφαλείας. Η κατάσταση γίνεται τραγική για τους κατακτητές. με τους συνεργάτες τους όταν στις 9 Σεπτεμβρίου 1944, κοντά στο Αλιβέρι, στη θέση Λαμπούσα, τμήματα του ΕΛΑΣ επιτίθενται και συντρίβουν Γερμανική φάλαγγα. Ο Χαρ. Παπαθανασόπουλος αναγκάζεται να απολύσει κρατούμενους και να στείλει επιτροπή στους αντάρτες για συνεννοήσεις, στις 14 Σεπτεμβρίου 1944, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Η Χαλκίδα ανάστατη παρακολουθεί τις εξελίξεις στο νησί, την χώρα, την Ευρώπη. Τον Φεβρουάριο του 1944 με υπογραφή του Δ. Λιάκου «διατάσσεται» η κυκλοφορία μέχρι τις 7 μ.μ., αλλιώς ο παραβάτης θα πυροβολείται και η οικογένειά του θα υποχρεώνεται να πληρώσει 300.000 δρχ. υπέρ των Ταγμάτων Ασφαλείας. Το Πάσχα του 1944 παρατείνεται η κυκλοφορία μέχρι τις 9 μ.μ., που αυξομειώνεται καθημερινά για να φτάσει στις 6 μ.μ. την 2 Οκτωβρίου 1944. Στις 15 Οκτωβρίου οι Γερμανοί φεύγουν νικημένοι και τα Τάγματα Ασφαλείας που έμειναν στην πόλη μέχρι τις 20 Οκτώβρη περιορίσανε τις ώρες κυκλοφορίας μέχρι τις 5 μ.μ. (Δ. Τσάλα, Ιστορίες κυκλοφορίας, «Προοδ. Εύβοια» αρ. φλ.229/1 2-7-1979, 2). Ξαναστέλνεται επιτροπή στους αντάρτες με επικεφαλής τον Θρασ. Παπαστρατή, κρατούμενο και καταδικασμένο σε θάνατο. Η συνάντηση γίνεται στο Θεολόγο και υπογράφεται συμφωνία την οποία αρνείται να δεχθεί ο Χ. Παπαθανασόπουλος (μετά την συνεννόησή του με ‘Άγγλους πράκτορες). Στις 15 Οκτωβρίου 1944, το απόγευμα, οι Γερμανοί που είχανε καταφύγει στη Χαλκίδα - κι ενώ συμμαχικά στρατεύματα είχαν απελευθερώσει την Αθήνα (βλέπε, Η Απελευθέρωση της Αθήνας, Περ. «Επτά Ημέρες» της «Καθημερινής» 9-10-1994, 2-23), αφού ανατινάξανε τις στρατιωτικές εγκαταστάσεις και τα πυρομαχικά εγκαταλείψανε την πόλη απ’ τη θάλασσα. Το ΕΑΜ επιμένει στην ειρηνική εξέλιξη και παράδοση της Χαλκίδας αλλά οι προτάσεις του απορρίπτονται απ’ τα Τάγματα Ασφαλείας. Όταν τα περιθώρια εξαντληθήκαν οι δυνάμεις του επιτίθενται και σαρώνουν τις φρουρές του Αλιβερίου, της Βάθειας και της Ερέτριας με αντίτιμο καταστροφές και θύματα πολλά. Ο Χ. Παπαθανασόπουλος χτυπά με κανόνια το άοπλο πλήθος που πλησιάσει τα συρματοπλέγματα της Χαλκίδας, ζητώντας συμφιλίωση (βλέπε Θρασ. Παπαστρατή, ό.π. 171• Δ. Τσάλα, Η Εύβοια στην Κατοχή, «Προοδ. Εύβοια». αρ. φλ. 249/13-12-1979, 2). Λίγο πριν την έφοδο των δυνάμεων του ΕΛΑΣ οι Χ. Παπαθανασόπουλος Χ. Γερακίνης και άλλοι φυγαδεύονται με αγγλικά μηχανοκίνητα (που έφεραν αγγλικό τμήμα στη Χαλκίδα) στην Αθήνα, εγκαταλείποντας τους άνδρες τους. Την νύχτα της 20 Οκτωβρίου 1944 μικρές ομάδες ανταρτών πέρασαν στη Χαλκίδα. Την επομένη 21 Οκτωβρίου το 7ο σύνταγμα Ευβοίας (με διοικητή τον συνταγματάρχη Λακιώτη Ιωάννη και Καπετάνιο τον Σκουφά) και το 34ο Σύνταγμα Στερεάς μπήκαν θριαμβευτικά για την παρέλαση της Απελευθέρωσης μπροστά στο λαό που ξέφρενα πανηγύριζε. Μέσα σε ένα πρωινό, η ελευθερία μετατρέπει την κατήφεια μιας πολιτείας σε άκρατο ενθουσιασμό...

 

Επιμέλεια κειμένων: Αντ. Παύλου