 |
| Charles Alexandre Crauk |
Στη σημαντική πηγή Αρέθουσα της οποίας το όνομα ήταν πολύ γνωστό αιώνες πριν - αναφέρονται τόσο ο ιστορικός Αθηναίος στους «Δειπνοσοφιστές, όσο και ο γεωγράφος Στράβων στα «Γεωγραφικά» του.
Η πηγή αυτή υπάρχει ακόμα και σήμερα στη Χαλκίδα, αλλά τραυματισμένη και ίσως άγνωστη στους πολλούς.
Βέβαια όταν λέμε Αρέθουσα εδώ θα πρέπει να εννοήσουμε ένα σύνολο από πηγές, οι οποίες σύμφωνα με πληροφορίες παλαιών Χαλκιδέων έρρεαν προς τις Καμάρες και τα Σφαγεία. (Διευκρινιστικά αναφέρουμε ότι το πέρασμα από τις Καμάρες οδηγεί στην προς Β. έξοδο από την πόλη, ενώ τα άλλοτε Σφαγεία βρίσκονται στην προς Ν. έξοδο από την πόλη).
Ο λόγος που κυριάρχησε το όνομα της είναι το γεγονός ότι συνδέεται ή καλύτερα ταυτίζεται με το υγρό στοιχείο, το οποίο είναι πηγή ζωής και ομορφιάς και παράγεται από το ρήμα άρδω, που σημαίνει ποτίζω (Λεξικό Η. Liddell - R. Scott).
Φαίνεται δε ότι η όμορφη νύμφη έπαιξε κυρίαρχο ρόλο και η λατρεία της επεσκίαζε τις υπόλοιπες λατρείες που υπήρχαν στην πόλη. Οι Χαλκιδείς μάλιστα έδιναν το όνομά της τόσο σε αποικίες που ίδρυαν, όσο και σε πηγές των αποικιών τους στον Ελλαδικό χώρο, αλλά και εκτός.
Σε χρησμό που δόθηκε στους Αιγείς οι Χαλκιδείς χαρακτηρίζονται ως «άνδρες θ' οι πίνουσιν ύδωρ ιερής Αρεθούσης». Ο Αθήναιος λέει για την ιερή πηγή: «Εγώ δε εν τη Χαλκίδι Αρεθούσης τεθέαμαι, ίσως δε και υμών οι πλείστοι κεστρείς, χειροήθεις και εγχέλεις ενώτια έχουσας αργυρά και χρυσά, λαμβάνουσας τε και λαμβάνοντας παρά των προσφερόντων τροφάς, τα τε από των ιερειών σπλάχνα και τυρούς χλωρούς».
Ο ίδιος ιστορικός στους «Δειπνοσοφιστές» μας κάνει γνωστή την ύπαρξη πηγής και κοντά στις Συρακούσες, που είχε αλμυρό νερό, ενώ αντίθετα το νερό της Αρέθουσας στη Χαλκίδα ήταν γλυκό.
Η λατρεία της νύμφης είχε μεταφερθεί στο νησί Ορτυγία από Χαλκιδείς αποίκους (βλ. Επ. Βρανόπουλου, Οδοιπορικό στη Μ. Ελλάδα).
Κατά την παράδοση η Αρέθουσα είχε γιο τον Άβαντα, ο οποίος ήταν και γιος του Ποσειδώνα.
Αυτήν κατεδίωκε ερωτικά ένας νέος ο Αλφειός, αφού μία άλλη θεότητα η Άρτεμη τον είχε αποκρούσει. Τότε λοιπόν στράφηκε στην ακόλουθο της Αρτέμιδας την Αρέθουσα, η οποία με τη σειρά της για να τον αποφύγει, παρεκάλεσε την Άρτεμη, κατ' άλλους την Ήρα, να την μεταμορφώσει σε πηγή που τα νερά της έκτοτε χύνονται στη θάλασσα.
Τότε ο Αλφειός με τη σειρά του, ζήτησε από την Αφροδίτη να του παρασταθεί στο παράφορο πάθος του για την Αρέθουσα.
Για το λόγο αυτό η θεά τον μεταμόρφωσε στον ομώνυμο ποταμό, του οποίου τα νερά καθώς καταλήγουν στη θάλασσα, ενώνονται, σύμφωνα με το μύθο, με τα νερά που χύνει στη θάλασσα η πηγή Αρέθουσα.
Ο Αλφειός ετιμάτο ιδιαίτερα στην Αρκαδία και την Ήλιδα ως πλουτοδότης θεός. Στην Ολυμπία μάλιστα του πρόσφεραν και θυσίες ταύρων μαζί με την Άρτεμη.
Ο περιηγητής Παυσανίας στα Κορινθιακά - Λακωνικά (II, 5, 2-4, σημ. 3) και στα Αρκαδικά (54, 2-3) μας δίνει μια ενδιαφέρουσα διαδρομή του ποταμού Αλφειού μέχρι να φτάσει στην Ορτυγία.
Τον θεωρεί ως έναν από τους θαυμαστότερους ποταμούς ο οποίος χάνεται σε καταβόθρα του Τεγεατικού πεδίου, ξαναφαίνεται στην Ασέα και στη συνέχεια ενώνει το ρεύμα του με αυτό του Ευρώτα, χάνεται και βγαίνει στην επιφάνεια στην περιοχή της Μεγαλόπολης, περνάει από την Ολυμπία και χύνεται στην Αδριατική θάλασσα και καταλήγει στην Ορτυγία.
Η Αρέθουσα κόρη του Νηρίως και της Δωρίδος ως νύμφη έφερε διάφορες προσωνυμίες κατά τον C. Κερένυι (The Gods of the Greeks).
Οι νύμφες έπαιζαν το ρόλο της τροφού και θεωρούνταν αντιπρόσωποι κάποιας μεγάλης θεότητας, στην προκειμένη περίπτωση της Αρτέμιδας.
Κατά τον Ρ. Decharme (Ελληνική Μυθολογία, Μετάφραση Αδ. Ι. Αδαμαντίου) οι νύμφες παριστάνουν την υγρασία της γης, είναι ο χυμός που ζωογονεί τα φυτά και τα δέντρα, είναι οι πηγές που αναβλύζουν, είναι οι βαθύρροοι ποταμοί.
Ακόμη οι νύμφες είναι «διοπετείς» όπως και οι ποταμοί δηλ. κατάγονται από το Δία ή έχουν πέσει από τον ουρανό.
Κατά τον Όμηρο είναι «κούραι Διός αιγιόχοιο» (Ιλιάδ. Ζ, 420, Οδύσ. z, 105). Σχετίζονται με τη βροχή, έχουν τροφοποιό, και γονιμοποιό δύναμη, είναι προστάτιδες της νεότητας και εξασφαλίζουν την υγεία.
Η Αρέθουσα εκτός από νύμφη, εθεωρείτο ότι ήταν και μία από τις Εσπερίδες, κόρη της Νύχτας ή του Φόρκυος και της Κητούς ή του Άτλαντα.
Η παρονομασία Εσπερίδες τις συνδέει με τον Έσπερο, το άστρο της βραδιάς, το άστρο της Αφροδίτης.
Αναφέρονται τρεις ή τέσσερις ή και περισσότερες:
Οι Εσπερίδες ήταν: η Αίγλη, η Ερύθεια ή Ερυθείς, η Εσπέρα, ή Εσπερίη και η Αρέθουσα.
Στις πηγές της Αρέθουσας που ήταν κύριες και σημαντικές αναφέρεται ο Ευριπίδης στην Ιφιγένεια εν Αυλίδι (170). Άλλες πηγές με το ίδιο όνομα υπήρχαν κοντά στη Θήβα (Πλίνιος, nat. 4,25), στη Μακεδονία, στο Άργος, στην Ιθάκη, όπου τα κοπάδια του Ευμαίου έπιναν νερό, στη Σάμο, τη Σμύρνη, τη Σικελία.
Συχνά η Αρέθουσα συνδέεται με ιδρυτικούς μύθους και υπό την ιδιότητα της αυτή δηλ. της προστάτιδας των αποίκων, λέγεται Αρχηγέτις, όπως άλλωστε και ο Απόλλων και η Άρτεμις.
Στις Συρακούσες σχετίζεται με τον ήρωα κτίστη Αρχία (Παυσανίας 5, 7, 2).
Στη Μακεδονία μάλιστα δεν μετέφεραν μόνο τη λατρεία της, αλλά έδωσαν το όνομα της σε πόλη που ίδρυσαν κοντά στο Βρομίσκο (ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, 4000 χρόνια Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού, σ. 77 και 82).
Κατά τη φιλολογική παράδοση η «Αρχελέω εταιρείη» τίμησε τον Ευριπίδη που τάφηκε στην Αρέθουσα της Μακεδονίας όχι ως μέτοικος, αλλά αναμφίβολα ως Μακεδών και μέλος της «Εταιρείας» του βασιλέως.
Στη Μυγδονία Αρέθουσα ονόμασαν και την πηγή που υπήρχε εκεί. Η πηγή αυτή διατηρείται μέχρι και σήμερα (ένθετο εφημερίδας «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» Επτά μέρες, σ. 5, 10-12).
Λόγω της σπουδαιότητας της Αρέθουσας την απεικόνισαν κατά κόρο σε α) Ευβοϊκά -Χαλκιδικά νομίσματα χάλκινα κυρίως και σε αργυρά των Συρακουσών (υπάρχει και χρυσό του 6ου π.Χ. αι. και φθάνουν μέχρι τον 4ο π.Χ. αι.).
Αρέθουσα
| Πρόσθια όψη ασημένιου δεκάδραχμου των Συρακουσών, περίπου 400-390 π.Χ. Λονδίνο, Βρετανικό |
Σε τετράδραχμο του 4ου και 5ου π.Χ. στον εμπροσθότυπο έχουμε την επιγραφή Αρέθουσα ενώ στον οπισθότυπο η επιγραφή Συρακοσίων.
Επίσης σε:
β) αττική πελίκη του 420 π.Χ. περίπου (Ζωγράφος του Κάδμου) φέρει την επιγραφή ΑΡΕΘΟΣΑ και ΠΡΕΜΝΟΣΙΑ (δωρικού τύπου όνομα, χαρακτηριστικό του πιο πάνω ζωγράφου).
γ) σε φιάλες τις λεγόμενες Kalenischen Reliefschalen. Στο μετάλλιο που βρίσκεται στο εσωτερικό των αγγείων αυτών απεικονίζεται το κεφάλι της Αρέθουσας όπως σε δεκάδραχμο των Συρακουσών (τύπος του Ευαίνετου).
δ) σε πήλινο ανάγλυφο του Μουσείου Θεσσαλονίκης. Εδώ το κεφάλι της Αρέθουσας αναπαριστά τον τύπο του Κίμωνα σε δεκάδραχμο των Συρακουσών (Δημοσίευση Γ. Τουράτσογλου, ΒCΗ 92 (1968), 37-42).
ε) τέλος σε ψηφιδωτά.
1. Ψηφιδωτό δαπέδου στη Σελεύκεια Πιερίας το λιμάνι της Αντιόχειας επί Ορόντου.
Σύμφωνα με την επιγραφή που αναφέρεται στο ζευγάρι Αρέθουσας - Αλφειού το ψηφιδωτό χρονολογείται στα 220 - 230 μ.Χ.
2. Ψηφιδωτό στο Μουσείο Ελληνορωμαϊκής τέχνης στην Αλεξάνδρεια (2ος - 3ος μ.Χ. αι.) φέρει την επιγραφή ΑΛΦΙΟΣ και ΑΡΕΘΟΥΣΑ.
3. Ψηφιδωτό στην Ιταλία την: Casa del Nacimiento de Venus, το οποίο βρίσκεται insitu (δηλ. στη θέση του) και είναι του ύστερου 3ου - 4ου μ.Χ. αι. Στο κέντρο εικονίζεται η γέννηση της Αφροδίτης που περιβάλλεται από τέσσερις ανέμους σε σχήμα κύκλου και από τέσσερις νύμφες των πηγών.
Οι δύο απ' αυτές δηλώνονται με επιγραφή και είναι η Αμυμόνη και η Αρέθουσα.
Η μεν Αμυμόνη είναι πάνω σε ιππόκαμπο, η δε Αρέθουσα έχει τη μορφή Νηρηίδας και εικονίζεται πάνω σε θαλάσσιο ζώο και παρέχει βοήθεια στη γέννηση της Αφροδίτης. Το κεφάλι και το σώμα της σώζονται αποσπασματικά.
Οι δύο μορφές Αμυμόνη και Αρέθουσα πλαισιώνονται από δύο έρωτες.
4. Δύο ψηφιδωτά από τη Συρία και πιο συγκεκριμένα από την Ταρτούς (Αντάραδο).
α) εικονίζει αριστερά τον Αλφειό να κρατάει με το δεξί του χέρι το κέρας της Αμάλθειας ή αφθονίας από το κάτω μέρος του οποίου ρέει νερό. Δεξιά επάνω η επιγραφή ΑΛΦΕΙΟΣ. Δίπλα στον Αλφειό καθισμένη η Αρέθουσα κρατάει με το αριστερό της χέρι αγγείο. Τα πρόσωπα των δύο μορφών κατεστραμμένα. Την παράσταση πλαισιώνει κύμα.
β) Το άλλο έχει την Αρέθουσα λοξά καθισμένη που γέρνει στο αριστερό της χέρι. Περιστοιχίζεται από ψάρια (εξώφυλλο 2ου τόμου ΑΑΧ της ΕΑΕ).
5. Ψηφιδωτό δαπέδου Μουσείου Θεσσαλονίκης (Μ. Ανδρόνικος ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, οδηγός των Αρχαιολογικών θησαυρών, εικ. 78).
Η Αρέθουσα με λυτά μαλλιά κοιτάζει προς τα αριστερά της και πάνω. Από το μέτωπο της φύονται δύο δαγκάνες θαλασσινών οστρακόδερμων. Μπροστά της ένα δελφίνι.
Αμαλία Αν. Καραπασχαλίδου
* Το ανωτέρω κείμενο παρουσίασα στη Λίμνη.
| 
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου