ΑΡ Χ Α Ι Α Ε Ρ Ε Τ Ρ Ι Α. ΟΙ ΔΗΜΟΙ

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ Α Ρ Χ Α Ι Α Ε Ρ Ε Τ Ρ Ι Α  Του Γιάννη Μαγκούτα Δήμοι της Αρχαίας Πόλης Γενικά Χάρτης των δήμων της αρχαίας Ερέτριας, όπως τους έχει τοποθετήσει ο Ουάλλας Η αρχαία Ερέτρια δεν ήταν μία μόνο πόλη κλεισμένη στα τείχη της. Εκτός από τη μητρόπολη υπήρχαν και πολλοί άλλοι δήμοι, που υπάγονταν στην κυριαρχία της. Έλεγχε μια γειτονική περιοχή, στην οποία ήσαν διασκορπισμένες πάνω από 50 μικρές και μεγάλες πόλεις. Για μια σημαντική περίοδο ήταν πρωτεύουσα ολόκληρης της νότιας Εύβοιας -εκτός από ένα μικρό τμήμα γύρω από την Κάρυστο-, όπως και σε ένα μεγάλο κομμάτι στο κέντρο του νησιού. Όμως, δεν είναι γνωστό έως ποιο σημείο ακριβώς επεκτεινόταν προς τα βόρεια και τα δυτικά η κυριαρχία της πόλης. Μερικών μόνο δήμων της αρχαίας Ερέτριας οι θέσεις είναι γνωστές. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς -αν και γνωστά τα ονόματα τους- είναι άγνωστο, ακόμα, που ακριβώς βρίσκονταν. Σε πολλούς από αυτούς τους δήμους δεν ξέρουμε καν το πλήρες όνομα τους. Γνωρίζουμε μόνο δυο-τρία από τα πρώτα γράμματα των ονομάτων αυτών των πόλεων. Αυτά τα ονόματα τα βρίσκουμε σε επιγραφές, που είναι σκαλισμένες πάνω σε λίθινες πλάκες, στους γνωστούς καταλόγους των ανδρών των διάφορων δήμων. Οι συντομογραφίες, βέβαια, γινόταν για εξοικονόμηση χώρου και χρόνου. Ο καθηγητής William Pitkin Wallace (ΑΕΜ, τ. Η'), που έχει κάνει την πληρέστερη μελέτη για τους δήμους τής Ερέτριας, πιστεύει πως υπήρχαν και άλλες πόλεις, που δεν γνωρίζουμε ακόμα ούτε το όνομα, ούτε τη θέση τους. Στη σελίδα 183 δε (Σημ. 50) αναφέρει πως το συνηθέστερο όνομα, το οποίο ακουγόταν στην αρχαία Ερέτρια, ήταν το ‘’Παράμονος’’. Ακόμα, να προστεθεί πως, στα σύνθετα ονόματα, το συνηθέστερο συνθετικό που συναντάμε είναι η λέξη ‘’ίππος’’. Ο Ουάλλας στο σχεδιάγραμμα του έχει χωρίσει την περιοχή, που κατείχε η Ερέτρια, σε πέντε περιφέρειες. Την πρώτη την τοποθετεί στην περιοχή των Στύρων, τη δεύτερη γύρω από τη Δύστο, την τρίτη στον κοντινό χώρο γύρω από την πόλη της Ερέτριας, την τέταρτη ανάμεσα στο Αλιβέρι και το Αυλωνάρι και την πέμπτη στην περιοχή μετά το Αυλωνάρι προς την Κύμη. Κάποιες πόλεις αναφέρονται με τον επιρρηματικό τύπο του ονόματος τους, με την κατάληξη δηλαδή -θεν ή και -θε (χωρίς το τελικό ν καμιά φορά). Το δήμο Βουβόχη π.χ. τον συναντάμε με τους επιρρηματικούς τύπους Βουδιόθεν και Βουδιόθε. Ίσως, καινούριες επιγραφές πλουτίσουν περισσότερο τις γνώσεις μας. Στη συνέχεια, θα αναφέρουμε ό,τι είναι γνωστό, μέχρι σήμερα, για τους δήμους της αρχαίας Ερέτριας: Αιγίλεα ή Αιγίλια Η Αιγίλια, της οποίας η θέση είναι άγνωστη ακόμα, πιθανολογείται πως βρισκόταν στην πεδινή περιοχή, ανάμεσα στην Ερέτρια και στην Αμάρυνθο. Φυσικά, δεν έχει καμιά σχέση με το ομώνυμο νησάκι, που βρίσκεται μπροστά από τα Στύρα, που σήμερα το ονομάζουν κι αυτό Στύρα ή Μεγάλο νησί . Να προστεθεί πως την Αιγίλια συντομογραφικά την συναντάμε ως Αιγ., Αιγα. και Αιγαλ., ενώ στον επιρρηματικό της προσδιορισμό αναφέρεται ως Αιγάληθεν. Ο Geyer αμφιβάλει αν το Αιγ. είναι συγκοπή του Αιγίλια-Αιγάληθεν. Ο Ουάλλας -στο σχεδιάγραμμα του- την Αιγίλια την τοποθετεί στην περιφέρεια IV, κοντά στο Αλιβέρι. Όμως, οι περισσότεροι ερευνητές τούτη την πόλη την τοποθετούν στην πεδιάδα της Μουσείο Ερέτριας Αμαρύνθου. Ο Ηρόδοτος (VI, 101) αναφέρει πως οι Πέρσες αγκυροβόλησαν και στρατοπέδευσαν στην Αιγίλια, στις Ταμύνες και στον Χοιρέα της Ερέτριας. Στη συνέχεια έβγαλαν έξω από τα πλοία τα άλογα τους κι ετοιμάζονταν για να επιτεθούν στην πόλη. Ευνόητο είναι πως οι περιοχές αυτές θα έπρεπε να βρίσκονταν όχι πολύ μακριά από την Ερέτρια, αλλά και κοντά στη θάλασσα. Αιγλεφείρα, Αιγλεφύρα, Αιγλιφείρα ή Αιγλιφύρα Η Αιγλεφύρα ήταν ένας από τους μικρούς δήμους τής Ερέτριας και πρέπει να βρισκόταν στις πλαγιές του Κοτύλαιου. Τούτο συμπεραίνεται από ένα τοπωνύμιο που βρίσκεται λίγο πιο κάτω από το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου, της πάνω Βάθειας και φέρει το ίδιο περίπου όνομα: Αγλέφερος ή Αγλέφαρος. Εκεί που είναι το εκκλησάκι της Ζωοδόχου Πηγής, το οποίο -όπως γράφει ο Θ. Μοίρος (Αμάρυνθος Ιστορία και Θρύλος, σελ. 131)- φαίνεται πως έχει κτισθεί πάνω στα θεμέλια άλλης μεγαλύτερης εκκλησίας και δίπλα στα ερείπια αρχαίου ναού. Στις συντομογραφίες την πόλη αυτή την συναντάμε ως: εξ Α., εξ Αι. και εξ Αιγ. Ενώ ο πλήρης τύπος αναφέρεται ως: εξ Αιγλιφείρας και Αιγλεφείρας. Αλιφήθεν Τούτος ο μικρός, μάλλον, δήμος έχει γίνει γνωστός από μία μόνο επιγραφή. Επειδή η επιγραφή αυτή, η οποία ήταν χαραγμένη πάνω σε επιτύμβια στήλη, βρέθηκε εντοιχισμένη σε οικοδομή τής Μουσείο Ερέτριας Ερέτριας, πιθανολογείται πως η πόλη με τον επιρρηματικό τύπο Αλιφήθεν δεν πρέπει να βρισκόταν πολύ μακριά από την περιφέρεια III (δηλαδή, κοντά στην Ερέτριας). Αμάρυνθος Η Αμάρυνθος, η ιερή πόλη της Αρτέμιδος, ήταν γνωστή από τους μυκηναϊκούς χρόνους, ίσως είναι αρχαιότερη κι από την Ερέτρια (ή μήπως εκεί βρισκόταν η πολύ παλιά Ερέτρια;). Όπως και να ’χει το πράγμα, από την εποχή που η Ερέτρια έγινε παντοδύναμη ως πόλη-κράτος, η Αμάρυνθος έζησε κάτω από τη σκιά της ξακουστής πόλης των θρυλικών αειναυτών. Η άποψη πως η Αμάρυνθος ήταν μια πολύ παλιά πόλη -προελληνική-, ενισχύεται και από μία πινακίδα τής Γραμμικής Β γραφής (1250-1200 π.Χ.), που βρέθηκε στη Θήβα. Στην πινακίδα αυτή αναφέρεται πόλη με το όνομα Αμάρυνθος (A-ma-ru-ta-de = Αμάρυνθος δε). Ακόμα και η κατάληξη -νθος του ονόματος της, όπως λένε οι ειδήμονες, είναι προελληνική. Στους ομηρικούς χρόνους η πόλη δεν φαίνεται. Αργότερα, αναφέρεται από το Στράβωνα(10, 1, 10) και τον Παυσανία (Αττικά, 1, 31.5). Το όνομα της, κατά τη μυθολογία, το οφείλει στον ιδρυτή της Αμάρυνθο, ο οποίος έκτισε εκεί και ναό της Αρτέμιδας. Κατά μία εκδοχή, ο Αμάρυνθος ήταν ένας από τους κυνηγούς της κυνηγήτρας θεάς. Άλλοι λένε πως ήταν βασιλιάς της Εύβοιας, πατέρας του Νάρκισσου και αντίζηλος του Απόλλωνα. Από τον Αμάρυνθο η Αρτέμιδα πήρε την προσωνυμία Αμαρουσία, Αμαρυσία ή Αμαρυνθία. Ο Ευφρόνιος -σχολιαστής του Αριστοφάνη, της Ελληνιστικής περιόδου- αναφέρει πως η Αμαρυσία Αρτέμιδα είχε και την προσωνυμία ‘’Κολαινίς’’, γιατί λίγο πριν ξεκινήσει ο Αγαμέμνονας για την Τροία, ήρθε από την Αυλίδα εδώ και θυσίασε ένα κριάρι κολοβό. Ο Heinze υποστηρίζει πως το Αμάρυνθος προέρχεται από το ρήμα αμαρύσσω, που σημαίνει λάμπω ακτινοβολώ. Ενώ, ο Ησύχιος ‘’εκ του μη μαραίνεσθαι τον τόπον’’, τον τόπο δηλαδή τον αμάραντο, που δεν μαραίνεται, δεν ξεραίνεται η πλούσια βλάστηση του. Η θέση του δήμου αυτού δεν είναι ακόμα εξακριβωμένη. Ο Στράβων (448) πρέπει να είχε λαθεμένες πληροφορίες για την Αμάρυνθο, γιατί αναφέρει πως απείχε επτά στάδια από τα τείχη της Ερέτριας, δηλαδή 1345 μέτρα, χωρίς μάλιστα ν’ αναφέρει την κατεύθυνση. Ο Πτολεμαίος (3,14,22) μας πληροφορεί πως βρισκόταν προς τα ανατολικά. Όμως, σε απόσταση 7 σταδίων ανατολικά της πόλης, δεν υπάρχουν αρκετές ενδείξεις, που να δικαιολογούν την ύπαρξη ενός τέτοιου δήμου. Αντίθετα, από τα διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα, μερικά από τα οποία προέρχονται από κάποιο σπουδαίο κτίριο, οι ειδικοί συμπεραίνουν πως η θέση της αρχαίας πόλης πρέπει να ταυτίζεται μ’ αυτή της σημερινής Αμαρύνθου. Σε εκδήλωση που έγινε τον Ιούλιο του 1989 στην Ερέτρια, από την Ελβετική Αρχαιολογική Σχολή, για την επέκταση του Μουσείου, αλλά και για τα 25 χρόνια της στην Ελλάδα, σε χάρτη της περιοχής -που είχε εκτεθεί- η σημερινή κωμόπολη αναφέρεται με το όνομα Κάτω Βάθεια, ενώ η αρχαία Αμάρυνθος τοποθετείται ανατολικότερα, στη θέση που σήμερα ονομάζεται Παλαιοχώρα, Παλιοχώρια, Παλιοεκκλησιές ή Γύρος-Γεράνι. Σ’ αυτόν τον χώρο ο Ιωάννης Πετρώφ, στον ‘’Άτλαντα ‘’ που εξέδωσε το 1887 (δέστε ‘’Χαρακτηριστικά της Εύβοιας‘’, Συλλογή Γιάννη Κ. Καράκωστα, έκδοση Εταιρείας Ευβοϊκών Σπουδών, 1999), τοποθετεί την ‘’Παλαιά Ερέτρια ‘’. Το λιμάνι, όμως , της αρχαίας πόλης (Αμαρύνθου ή Ερέτριας) το θέλουν στην προκυμαία της σύγχρονης κωμόπολης . Η Αμάρυνθος ήταν το πλουσιότερο και σημαντικότερο προάστιο της αρχαίας Ερέτριας. Τη μεγαλύτερη αίγλη της, όμως, τούτη η πόλη, καρπωνόταν από τον περιώνυμο ναό τής Αρτέμιδας, που βρισκόταν κάπου εκεί -όπως προαναφέρθηκε-, αλλά δεν έχει ακόμα εντοπιστεί που ακριβώς. Οι γιορτές που γίνονταν εδώ για να τιμήσουν την Αρτέμιδα -τα γνωστά Αμαρύνθια- συνοδεύονταν και από αθλητικούς αγώνες. Υπάρχει αναθηματική στήλη -αφιέρωμα της Ερέτριας- που λέει πως η πομπή για το ιερό της θεάς ξεκίναγε από την Ερέτρια και πως έπαιρναν μέρος 3.000 οπλίτες, 600 καβαλάρηδες και 60 άρματα. Στις συντομογραφίες η Αμάρυνθος αναφέρεται ως Αμα., Αμαρ. και ίσως και ως Αμαρυν., ενώ ο κάτοικος της προσδιοριζόταν ως Αμαρύσιος ή Αμαρύνθιος. Να προστεθεί, πως αργότερα, όταν κάποιοι Αμαρύνθιοι πήγαν να κατοικήσουν στην Αττική στο δήμο Άθμονος (σημερινό Μαρούσι) μετάφεραν εκεί και τα ‘’Αμαρύνθια’’. Αργυρά, Άργουρα, Άργουσα ή Αργούσα Πόλη που λεγόταν Αργυρά -ή με κάποιο παραπλήσιο όνομα- υπήρχε και στην αρχαία Εύβοια και πρέπει, έστω για κάποια περίοδο, να ήταν και δήμος της Ερέτριας. Ο Στ. Βυζάντιος λέει πως: «Εστί και τόπος Ευβοίας Αργούρα, όπου δοκεί τον Πανόπτην, Ερμής πεφονέκεται». Αλλά και ο Δημοσθένης (κατά Μειδίου) αναφέρει τούτη την ευβοϊκή πόλη: «...τον δε θώρακα ουδέποτε ενδύς επ’ αστράβης δε οχούμενος εξ Αργούρας της Ευβοίας...» Ο Girard, βασιζόμενος στον Σουίδα, την τοποθετεί ανάμεσα στη Χαλκίδα και την Ερέτρια. Λένε πως η πόλη αυτή -που ανήκε στη Χαλκίδα- βρισκόταν στο Λευκαντί, στη θέση ‘’Βουρλάκι’’ (λίγο ανατολικότερα από την Ξερόπολη). Ο Γουναρόπουλος, όμως, αναφέρει (σελ. 126) πως στην περιοχή των Στύρων -κοντά στο χωριό Βήρα- υπάρχει τοποθεσία με το όνομα Αργυρό, όπου υπάρχουν και αρχαία ερείπια. Εδώ -κατά πάσα πιθανότητα- και λίγο νοτιότερα από το χωριό Αργυρό, πρέπει να βρισκόταν ο δήμος Αργυρά ή Αργούσα. Η αρχαία αυτή πόλη λέγεται πως είχε πάρει το όνομα της από τον Τιτάνα ‘’Πανόπτη Άργο’’. Κατά τη μυθολογία, όταν η Ήρα ανακάλυψε τον παράνομο δεσμό του Δία με την πανέμορφη ευβοιοτοπούλα Ιώ -και κατ' άλλους, κόρη του βασιλιά του Άργους Ίναχου και ιέρεια στο ναό τής Ήρας- έγινε έξω φρενών. Στη συνέχεια, για να την εκδικηθεί τη φυλάκισε στη ‘’βοός αυλή’’ και έβαλε να τη φυλάει ο "Πανόπτης Άργος", ο οποίος είχε 100 μάτια σκορπισμένα σε ολόκληρο το σώμα του. Λέγεται πως τα μισά από τα μάτια αυτά, ακόμα κι όταν κοιμόταν, έμεναν ανοιχτά. Όμως, ο φτεροπόδαρος θεός Ερμής αφού με τις μελωδίες της φλογέρας του αποκοίμισε τον Αργό, τον μετέφερε σε άλλη περιοχή, όπου και -κατ' εντολή του Δία-τον σκότωσε. Η Ήρα, μετά το θάνατο του Άργου, τοποθέτησε τα εκατό του μάτια στην ουρά του αγαπημένου της πουλιού, που -ως γνωστό- ήταν το παγώνι. Από τότε η τοποθεσία αυτή -από τον Άργο- πήρε την ονομασία Άργουσα ή Αργούσα. Η γνώμη πως η Αργούσα ήταν σ’ αυτή την περιοχή ενισχύεται και από τούτη την πληροφορία του Δημοσθένη, ο οποίος γράφει πως: όταν γινόταν η μάχη στις Ταμύνες -μεταξύ Ερέτριας και Αθήνας- ο στρατηγός Φωκίωνας κάλεσε σε βοήθεια και «τους εν Αργούσα Αθηναίους ιππείς», οι οποίοι φυσικά δεν πρέπει να βρίσκονταν σε πολύ μακρινή απόσταση .Το χωριό που χτίστηκε, αργότερα, σ’ αυτό το χώρο -και το 1957 μετονομάστηκε σε Αργυρό, μάλλον για να θυμίζει την αρχαία του ονομασία- το έλεγαν Βίρα. Εδώ θα προσθέσουμε κάποιες σκέψεις για τη γραφή του ‘’Βίρα’’. Δεν ξέρω τι θα πει και από πού προέρχεται η λέξη-ονομασία αυτή. Ο Γουναράπουλος το γράφει Βήρα (με ήττα και ένα ρο). Ο Ναπολ Ξανθούλης στο πόνημα του: «Σύστασις και εξέλιξις τον νομού της Εύβοιας» (AΕM, τομ.ΙΖ΄, σ.426)λέει πως στο Παράρτημα της αριθ. 2 Εφημερίδας της Κυβερνήσεως, του έτους 1837 το χωριό αναφέρεται ως Βύρα (με ύψιλον και ένα ρο). Ενώ στον τόμο ΙΗ΄, σελ.9Ι γράφει πως -με το ΒΛ της 11-8-1912 Φ.Ε.Κ. Α. 245Μ912-το χωριό αναγνωρίστηκε ως Βίρα (με γιώτα). Στο ‘’Ευβοϊκό Χωριό’’ (τ. 11°, Μάρ.-Απρ. 2000) το είδα γραμμένο με ύψιλον και με δύο ρο: Βύρρα. Μίλησα στο τηλέφωνο με τον αρθρογράφο κύριο Κ. Μιχαήλ, ο οποίος έλκει την καταγωγή του από αυτή την περιοχή. Μου είπε πως δεν ξέρει γιατί τα τελευταία χρόνια -πριν το χωριό μετονομαστεί σε Αργυρό- το έγραφαν Βύρρα και ακόμα πιο παλιά (όπως ο Γουναρόπουλος) Βήρα. Συμπλήρωσε όμως, ακόμα, ότι είδε -σε ανάτυπο των τόμων ΙΑ΄ και ΙΗ΄ του ΑΕΜ- πως στις απογραφές του 1920 και 1928 το έχουν γραμμένο με ύψιλον και δύο ρο: Βύρρα, ενώ στην απογραφή του 1940 με γιώτα και ένα ρο:Βίρα. Σε ερώτησή μου, ο κ. Μιχαήλ με βεβαίωσε πως -αν και το χωριό είναι χτισμένο σε πλαγιά- τα κάτω σπίτια του είναι σε χαμήλωμα, σε επίπεδο χώρο. Όμως, αν τα πρώτα σπίτια (όταν πρωτοστήθηκε το χωριό) είχαν χτιστεί στο κάτω μέρος, ανάμεσα στους λόφους -όπου το χειμώνα, σε κάποια σημεία, θα υπήρχαν και λιμνάζοντα νερά- τότε θα πρέπει να το γράψουμε Βίρα (με γιώτα). Και τούτο, γιατί το βίρα -εκτός από προστακτική του βιράρω, που σημαίνει: τράβα, σήκωνε (βίρα τις άγκυρες)-, κατά Το Μέγα Λεξικό Δημητράκου, θα πει και βίραγκας-βάραγκας (=βούθουλας, χάσμα γης). Ακόμα, στο Λεξικό Ανδριώτη βρίσκουμε και μιαν άλλη συγγενική με το βίρα- λέξη το βίρος (απ' όπου, μάλλον, και το βρος), που θα πει τέλμα, δηλαδή αβαθής έκταση νερών που λιμνάζουν. Να προστεθεί πως, σε νέα συνομιλία που είχα με τον κύριο Μιχαήλ (στις 17-6-05) μου είπε πως, 10 χλμ. περίπου νοτιότερα από το χωριό Βίρα, λίγο μετά τον Αρμυροπόταμο- βρίσκεται και η "Παλιόβιρα' ', η οποία πήρε τούτο το όνομα όταν μερικοί κάτοικοι της την άφησαν και πήγαν και εγκαταστάθηκαν εκεί που είναι το σημερινό χωριό Βίρα. Για την ‘’Παλιόβιρα΄΄, μου είπε ότι, δεν βρίσκεται σε χαμήλωμα και δεν ήξερε αν εκεί υπάρχει κάποιο χάσμα γης, όμως με βεβαίωσε πως στα αρβανίτικα η λέξη ‘’βίρα’’ θα πει τρύπα, χάσμα, άνoιγμα γης. Έπειτα από όλα αυτά, δεν μένει παρά να συμφωνήσουμε πως: το όνομα αυτό είναι εδαφωνυμικό, οπότε και θα πρέπει να γράφεται με γιώτα, Βίρα δηλαδή. Πριν κλείσω με τα Βίρα, να θυμίσω πως σε τούτο το χωριό είχε γεννηθεί (το 1785) και ο πολέμαρχος του 1821 στρατηγός Νικ. Κριεζώτης, γι’ αυτό και τον αποκαλούσαν και Βιριώτη. Να προστεθεί, πως ο Κριεζώτης πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του -ως αυτοεξόριστος- στην Τουρκία! Διαφώνησε με τους κρατούντες εκείνης της εποχής και βρήκε καταφύγιο και θαλπωρή -τι τραγική ειρωνεία- στη χώρα που εναντίον της αγωνίστηκε και πολέμησε όλη του τη ζωή!! Πέθανε και τάφηκε στη Σμύρνη το 1853. Τα οστά του μεταφέρθηκαν αργότερα στη Χαλκίδα. Ασ. Ένας μικρός, κατά πάσα πιθανότητα, δήμος της Ερέτριας αναφέρεται με τη συντομογραφία Ασ. Πίσω-από αυτά τα δύο μόνο γράμματα, φυσικά, δεν είναι εύκολο να μαντέψει κανείς ποιο όνομα κρύβεται. Ο Ουάλλας, όμως, έπειτα από τη λεπτολόγο ερευνά του, εντοπίζει τη θέση του και τοποθετεί το δήμο αυτό στην περιφέρεια Ι, ανάμεσα στα Στύρα δηλαδή και την Κάρυστο. Αφαρεύθεν Παρ’ όλο που δεν γνωρίζουμε πολλά γι’ αυτόν τον δήμο, ο Ουάλλας τον χαρακτηρίζει μεγάλο και τον θέλει κοντά στην Ερέτρια (στην περιφέρεια III). Στις συντομογραφίες αναφέρεται ως Αφα., Αφαρ., Αφαρε. και Αφαρευ., ενώ στον πλήρη τύπο ως Αφαρεύθε (χωρίς ν στο τέλος). Βουδόχη, Βουδιόχη ή Βουδόχιον Τούτη την πόλη, στις συντομογραφίες των επιγραφών, τη συναντάμε και ως Βου., Βουδ., Βουδι. και Βουδιο., ενώ στον επιρρηματικό της προσδιορισμό αναφέρεται ως Βουδιόθεν ή Βουθιόθε. Η Βουδόχη -που ήταν ένας από τους μεγάλους δήμους της Ερέτριας- πρέπει να βρισκόταν πίσω από την βουνοκορφή Βουδόχι, εκεί που είναι σήμερα το μικρό χωριό Γέροντας. Αυτό το συμπέρασμα βγαίνει απ' αυτά που γράφει ο Ουάλλας στη μελέτη του, αν και τελικά στο σχεδιάγραμμα του την τοποθετεί σε άλλο χώρο. Σε τούτο τον παρέσυρε ο Παπαβασιλείου, ο οποίος είχε γράψει πως: μια τοποθεσία Βουδόχη βρίσκεται ανατολικά από το Κοτύλαιο, γι αυτό και τελικά την τοποθετεί στην περιοχή IV, ανάμεσα στο Αλιβέρι και στο Αυλωνάρι. Από την επισταμένη μελέτη των Επιγραφών-καταλόγων, όπου καταγράφονται πολίτες εκ Βουδιόθε, δηλαδή δημότες από τη Βουδόχη, ο Ουάλλας δείχνει να θέλει τούτον το δήμο πιο κοντά στην Ερέτρια. Φαίνεται πως δεν βρέθηκε κανένας να του πει πως: το βουνό που δεσπόζει στα βόρεια της Ερέτριας λέγεται Βουδόχι! Αλήθεια, ούτε ο Παπαβασιλείου δεν είχε πληροφορηθεί, την ονομασία αυτής της βουνοκορφής; Είναι ν’ απορεί κανείς! Όμως, για το ότι ο ‘’Γέροντας’’ ήταν η αρχαία πόλη Βουδόχη, υπάρχει και μία παραδοσιακή μαρτυρία, η οποία αποκαλύφτηκε, εντελώς τυχαία, στο τέλος της δεκαετίας του 1980. Τότε, ο αδερφός μου Γιώργος μάζευε στοιχεία για τα τοπωνύμια του ‘’Γέροντα’’. Σε επικοινωνία που είχε με τον -από το Γέροντα θείο μας- Ηρακλή Στουραΐτη, για κάποιες διευκρινήσεις, για το τοπωνύμιο Παλιοβρός, που βρίσκεται στην άκρη και προς τα ΒΔ του χωριού, του είπε, πως ο γερο-Νικολός Μαγκούτας του είχε πει, ότι τον ‘’Παλιοβρό’’ παλαιότερα τον έλεγαν Παλιοβδόχ(η). Έπειτα κι απ’ αυτό, πρέπει να πούμε σίγουρα πια, πως ο Γέροντας ήταν ο δήμος της αρχαίας Ερέτριας Βουδόχη, αφού Παλιοβδόχ(η)=Παλιοβουδόχη = Παλαιά Βουδόχη δηλαδή. Αν δεχτούμε τούτο, τότε μπορούμε βάσιμα να σκεφτούμε πως και ο αναφερόμενος δήμος Λάκη (Λάκεθε) πρέπει να βρισκόταν στην περιοχή του χωριού Θεολόγος. Κι αυτό, γιατί ο Ουάλλας θέλει κοντά -μεταξύ τους- αυτούς τους δήμους. Γραία Ανάμεσα στους δήμους της Ερέτριας υπήρχε και πόλη με το όνομα Γραία. Ο λεξικογράφος Στέφ. Βυζάντιος γράφει πως Γραία είναι πόλη της Ερέτριας. Και στο λεξικό Δημητράκου -στην ίδια λέξη- διαβάζουμε πως η Γραία είναι: α) αρχαία πόλη της Βοιωτίας και β) αρχαία πόλη της Ερέτριας. Επειδή όμως πόλη Γραία -τουλάχιστον μέχρι σήμερα- δεν έχει βρεθεί στην Εύβοια, πολλοί ταυτίζουν τις δύο αυτές πόλεις. Λένε δηλαδή πως η πόλη Γραία της Βοιωτίας είναι αυτή που ανήκε στην Ερέτρια. Με τις ανασκαφές που έγιναν το 1997 στη Σκάλα Ωρωπού, οι ειδικοί τοποθετούν εδώ τη βοιωτική Γραία και όχι στην Τανάγρα, που πιστευόταν μέχρι τότε. Έτσι, ενισχύεται περισσότερο η γνώμη πως ο άγνωστος δήμος της Ερέτριας είναι η πόλη Γραία του Ωρωπού. Μια επιγραφή, που βρέθηκε στον οικισμό που ανακαλύφτηκε εκεί, είναι χαραγμένη πάνω σ’ ένα μικρό διάτρητο λίθινο δίσκο (βαρίδι, εργαλείο ψαρικής) η λέξη ‘’πειθάλιμος’’, που χρονολογείται στο 2° μισό του 8ου π.Χ. αιώνα. Η επιγραφή αυτή, αναφέρει ο ανασκαφέας Αλέξανδρος Μαζαράκης - Αινιάν, πρέπει να είναι γραμμένη στο ευβοϊκό αλφάβητο (Καθημερινή, 18-5-98). Γι’ αυτόν τον οικισμό ο Βασ. Πετράκος, γενικός γραμματέας της Αρχαιολογικής Εταιρείας, πιστεύει πως είναι η φημισμένη πόλη Γραία, η οποία αναφέρεται και στην Ιλιάδα (Β, 498), στον κατάλογο των νηών (=πλοίων). Όμως και ο Θουκυδίδης (Β, 23,3) ταυτίζει τη Γραία με τον Ωρωπό: «Παριόντες», γράφει, (οι Πελοποννήσιοι) « Ώρωπόν, την γην την γραϊκήν καλούμενη...». Εδώ βλέπουμε και το επίθετο ‘’γραϊκός’’, που μας φέρνει πολύ πιο κοντά στο ‘’γραικός’’. Ο Παπασταύρου (Αρχείο Ευβοϊκών Μελετών, τ. Ζ', σελ.337) αναφέρει πως οι βοιωτοί Γραίοι (οι κάτοικοι της Γραίας) πήραν μέρος -μαζί με Ευβοιώτες- στον αποικισμό της Ιταλικής Κύμης. Αν είναι έτσι, τότε υπάρχουν πολλές πιθανότητες, από τη μικρή αυτή πόλη -που μάλλον ήταν δήμος της Ερέτριας- να δόθηκε το όνομα της χώρας μας στις περισσότερες ξένες γλώσσες: Graecia, Greece, Grece, Griecheniand. Να προστεθεί πως, κατά τον Ησύχιο (Γραμματικός, λεξικογράφος του 5ου αι μ.Χ.), το ‘’Γραικός’’ σημαίνει ελεύθερος, φρόνιμος, σοφός. Επίσης το ‘’Γράες’’ εξηγείται και ως σοφές, σεβαστές, όπως ο γέρος που δεν είναι μόνο ο ηλικιωμένος, αλλά και ο σοφός. Τον Κολοκοτρώνη, από τα δεκάξι του χρόνια, τον έλεγαν ‘’Γέρο’’. Το λέμε και σήμερα, για ένα πολύ έξυπνο παιδί: Είναι ένας γέρος αυτός!... Γρύγχαι ή Γρύγχη Για τις Γρύγχες είναι άγνωστο, μέχρι σήμερα, που βρίσκονταν. Οι ειδικοί μας πληροφορούν, μόνο, πως ήταν ένας μικρός, ορεινός και απρόσιτος δήμος. Τούτο το συμπεραίνουν από το ότι τον 5° π. Χ. αιώνα ο δήμος αυτός ήταν ανεξάρτητος και πλήρωνε, φόρο μόνο 1.000 δραχμές. Την ίδια εποχή, η Δύστος και η Κύμη είχαν χάσει την ανεξαρτησία τους, κάτι που έγινε και για τη Γρύγχη τον 4° π.Χ. αιώνα. Ο πληθυντικός του εθνικού ονόματος, όπως δηλώνονταν οι κάτοικοι του δήμου, στους Αθηναϊκούς φορολογικούς καταλόγους είναι: Γρυνχείς και αργότερα Γρυγχείς και Βρυνχείες. Ενώ στις ερετρικές επιγραφές αναφέρονται ως Γρυγχείς και Γρυγχήθεν. Ο Geyer αναφέρει και τους τύπους Γρυγχής, Γρυγχειής και Βρυγχειής. Στις συντομογραφίες ο δήμος αναφέρεται ως: Γρυ., Γρυν., Γρυγ. και Γρυγχη. Ο Στέφ. Βυζάντιος (βυζαντινός λόγιος και λεξικογράφος του 6ου αι.) μας πληροφορεί πως: «Ρύγχαι (είναι) χωρίον της Ευβοίας και το εθνικό όνομα ήταν Ρυγχαίος». Η θέση της πόλης πιθανολογείται πως βρισκόταν στην περιφέρεια IV ή στη λίγο νοτιότερη II. Ο Θ. Σκούρας (ΑΕΜ, τ. Κ', σελ.344) υποθέτει πως οι Γρύγχες βρίσκονταν στη θέση του σημερινού χωριού Βρύση. Ισχυρίζεται, δε, πως το ‘’Βρύση’’ έχει προέλθει από παραφθορά τού ονόματος τής αρχαίας πόλης Βρύγχη - Γρύγχη - Γρύγχαι. Κατά τη μυθολογία-παράδοση, τα πολύ παλιά χρόνια, σε τούτα τα μέρη κατοικούσαν δράκοι. Αργότερα, και όταν πήραν άνθρωποι τη θέση τους, στη σπηλιά που υπήρχε στο κοντινό οχυρό των αρχαίων Γρυγχών, κατοικοέδρευε ένα ανθρωπόμορφο τέρας-δράκος. Ο δράκος αυτός ήταν ο φύλακας τού νερού, που μαζευόταν σε υπόγεια τεχνητή στοά, απ’ όπου υδρεύονταν οι κάτοικοι σε καιρό πολιορκίας. Εδώ, σήμερα -πάνω σε ναό του Απόλλωνα- έχει χτιστεί εκκλησία της Παναγίας, που γιορτάζει την 1η Αυγούστου και στις 2 του Μάη, ενώ το νερό της δρακοσπηλιάς το παίρνουν για άγιασμα. Δισμαρόθεν Ο δήμος αυτός στις συντομογραφίες εμφανίζεται ως: Δισ., Δισμε. και Δισμα. Αν και η θέση του είναι ακόμα άγνωστη, ο Ουάλλας με βεβαιότητα τον τοποθετεί στην περιφέρεια Ι, βορειοανατολικά από τα Στύρα. Δύστος Η αρχαία πόλη Δύστος βρισκόταν μετά το Αλιβέρι, λίγο δεξιότερα από το δρόμο που οδηγεί προς την Κάρυστο, στην περιοχή που είναι το σημερινό χωριό Δύστος και η ομώνυμη λίμνη. Κάποιοι ταυτίζουν τη λίμνη ‘’εν Πτέχαις’’ μ’ αυτή της Δύστου, άλλοι όμως διαφωνούν. Πρόκειται για τη λίμνη που η Ερέτρια ήθελε ν’ αποξηράνει και είχε αναθέσει το έργο στον μηχανικό Χαιρεφάνη (340-278 π. Χ.). Την ύπαρξη της πόλης, σ' αυτόν τον χώρο, μαρτυρούν και παλιά ερείπια που βρίσκονται εδώ, όπως και επιγραφή πάνω σε σαρκοφάγο, στην οποία φαίνεται καθαρά η λέξη ‘’Δύστος’’. Από υπάρχουσες επιγραφές συμπεραίνεται πως η Δύστος ήταν ένας από τους σπουδαίους δήμους της Ερέτριας και ανήκε στην περιφέρεια ΙΙ. Εκείνα τα μακρινά χρόνια, οι κάτοικοι της γύρω περιοχής έβρισκαν ασφάλεια στην Ακρόπολη και στο πολυγωνικό οχυρωματικό τείχος που είχαν κατασκευάσει σε ένα λόφο που υπάρχει εκεί. Τούτο το τείχος είναι της αρχαϊκής περιόδου, ενώ οι πύλες και οι πύργοι του ανήκουν σε μεταγενέστερη εποχή. Στη συντομογραφία της η πόλη αναφέρεται ως: Δυ., Δυσ., Δυστ. και Δυστο. Ο Στέφανος Βυζάντιος -με πληροφορίες που έχει μάλλον από τον Θεόπομπο- λέει ότι η Δύστος ήταν «πόλις Ευβοίας». Και ακόμα πως -όταν επαναστάτησε κατά των μακεδόνων- εκστράτευσε εναντίον της ο Φίλιππο τον Β΄ και την κατάστρεψε. Ο Geyer (σελ.120) υποστηρίζει πως η Δύστος ήταν κτίσμα των Δρυόπων. Τούτο το συμπεραίνει από την κατάληξη του ονόματος: -στος (όπως και οι πόλεις Γεραιστός, Κάρυστος, Πλατανιστός κ.λπ.). Εγε. - Εγω. Οι δύο αυτοί, μικροί μάλλον, δήμοι οι: Εγε. και Εγω. είναι γνωστοί, μόνο, συντομογραφικά. Από κάποιες μετρήσεις που έκανε ο Ουάλλας, υποθέτει πως και οι δύο αυτές πόλεις βρίσκονταν στην περιφέρεια III, γύρω δηλαδή από την Ερέτρια. Εξ Ενι. - Εξ Εσχ. Με τις συντομογραφίες τους είναι γνωστοί και οι δύο τούτοι δήμοι της Ερέτριας: ο Ενι. και ο Εσχ. Ο Ziebarth λέει πως η πόλη που αναφέρεται ως εξ Εσχ. μπορεί, με κάποια επιφύλαξη, να συμπληρωθεί-ολοκληρωθεί ως εξ Εσχάτης. Αν και είναι άγνωστες ακόμα οι θέσεις τους, ο Ουάλλας -από κάποιους συσχετισμούς που έχει κάνει- τοποθετεί τον Ενι. στην περιφέρεια II, ανάμεσα στη Δύστο και τα Στύρα και τον Εσχ. στην περιφέρεια Ι, λίγο πιο κάτω από τα Στύρα. Ζάρηξ, Ζάρητρα, Ζάρηκα ή Ζάρκα Συντομογραφικά τούτος ο δήμος αναφέρεται ως: Ζα., Ζαρ. και Ζαρη., ενώ ο πλήρης τύπος, για τον προσδιορισμό των κατοίκων του, είναι Ζαρήκιοι ή Ζαρηκόθεν. Η θέση του, χωρίς αμφιβολία, βρισκόταν εκεί που είναι σήμερα το χωριό Ζάρκα (Ζάρακες). Το όνομα του είναι ανθρωπονυμικό (Ζάραξ - Ζάρακος ή Ζάρηξ -Ζάρηκος). Ο Πλούταρχος (Φωκίων, 13) αναφέρει πως τα Ζάρητρα ήταν μικρό χωριό, στο οποίο υπήρχε και φρούριο ερετρικό. Το φρούριο που βρίσκεται βόρεια του χωριού το 348 π.Χ. το είχε κυριεύσει ο αθηναίος στρατηγός Φωκίωνας, στην εκστρατεία των Ταμυνών. Πριν ο Φωκίων φύγει για την Αθήνα, εγκατέστησε εκεί φρουρά με επικεφαλής το στρατηγό Μολοσσό. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, μέσα στα Ζάρκα σωζόταν και ένας ερειπωμένος πύργος της κλασικής εποχής. Ο Ουάλλας, κρίνοντας από τον αριθμό των γνωστών ονομάτων των κατοίκων του, ισχυρίζεται πως τούτη η πόλη δεν ήταν μικρό χωριό -όπως αναφέρει ο Πλούταρχος-, αλλά θα πρέπει να ήταν ο μεγαλύτερος από τους δήμους της Ερέτριας. Και ο Σταυρόπουλος διαφωνεί με τον Πλούταρχο, αλλά ως προς την ονομασία. Λέει πως ο δήμος αυτός ονομαζόταν Ζάρηκα και όχι Ζάρητρα και μας πληροφορεί, ακόμα, πως σε μολυβδούχα πινακίδα των Στύρων αναφέρεται το όνομα Ζαρηκιάδης. Ο Πλούταρχος προσθέτει ακόμα, πως τα Ζάρητρα βρίσκονταν σ’ εκείνο το μέρος που το πλάτος του νησιού μικραίνει περισσότερο. Η αλήθεια είναι πως το πιο στενό σημείο της Εύβοιας βρίσκεται λίγο πιο κάτω, κοντά στα Στύρα. Ν’ αναφέρουμε ακόμα πως στ’ ανατολικά των Ζάρκων - που απλώνεται το απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου- η ακτή είναι απότομη και βραχώδης. Εδώ, πάνω σ’ αυτά τα κακοτράχαλα βράχια, όπως και σ’ εκείνα του Κάβο-Ντόρο, πριν από τρεις και πλέον χιλιάδες χρόνια, τότε που οι Έλληνες γύριζαν από την Τροία, πολλά από τα πλοία τους είχαν συντριβεί. Όμως, για το πως είχαν προκληθεί εκείνα τα ναυάγια, θα τα πούμε σε άλλη ευκαιρία. Ιστίαια Ο δήμος αυτός της Ερέτριας βρίσκεται λίγο νοτιότερα από τα Ζάρκα, στην περιφέρεια ΙΙ. Το ότι υπήρχε πόλη Ιστιαία -που έχει το ίδιο όνομα με αυτό της βορειοευβοϊκής πόλης- και στη νότια περιοχή του νησιού, που αναφέρει ο Ευστρατιάδης (Εφ. Αρχ. 1869, σ.330), βρίσκει σύμφωνο και τον Τσούντα (Εφ. Αρχ. 1887), όπως και τον Geyer (AEM, τ. Θ', σ.91) Τούτος ο δήμος συντομογραφικά παρουσιάζεται σε πολλούς τύπους όπως: Ιστ., Ιστι., Ιστια., Ιστιαι. και μία μόνο φορά ως Ισ. Στον επιρρηματικό προσδιορισμό αναφέρεται με τους τύπους: Ιστιαιήθε, Ιστιαιήθεν και Ιστιήθεν. Να προσθέσουμε ακόμα, πως τους κατοίκους της Ιστίαιας τους προσδιόριζαν με τη λέξη Ιστιαιείς. Καρκινούσιοι Οι Καρκινούσιοι αν και είναι από τους αρχαίους δήμους της Ερέτριας, έχουν γίνει γνωστοί από μία μόνο επιγραφή. Πρόκειται μάλλον για μικρό δήμο, αφού στον κατάλογο των ανδρών -της επιγραφής αυτής- αναφέρονται δύο μόνο νέοι, απ’ αυτήν την πόλη. Άλλο τίποτε δεν έχει γίνει γνωστό για τους Καρκινούσιους. Κοτύλαιον Και τούτη η μικρή πόλη από μία μόνο επιγραφή έγινε γνωστή. Στον κατάλογο των ονομάτων, οι άνδρες προσδιορίζονται ως: εκ Κοτυλαίου και ως Κοτυλαιείς. Για τον δήμο αυτό δεν υπάρχουν ενδείξεις, αλλά -λόγω ονόματος- πιθανολογείται πως βρισκόταν στις πλαγιές του βουνού Κοτύλαιου, στην περιφέρεια III ή IV και ίσως κοντά στον δήμο Φαλλάριοι. Κυλ. (από Κυλ.) Από το όνομα αυτού του δήμου της αρχαίας Ερέτριας γνωρίζουμε μόνο τα τρία πρώτα γράμματα του και ο Ουάλλας τον τοποθετεί στην περιφέρεια V, λίγο πριν το Αυλωνάρι. Οι άνδρες που είναι γραμμένοι στους καταλόγους αυτής της πόλης αναφέρονται ως δημότες από Κ., Κυ. και Κυλ.. Κωμαιείς Και τούτος ο δήμος, μέχρι σήμερα, είναι άγνωστο που βρισκόταν. Οι άνδρες που είναι γραμμένοι στους καταλόγους αυτής της πόλης αναφέρονται ως δημότες: εκ Κω., Κωμ. -και ίσως- και ως: εκ Κ. Τούτο όμως δεν είναι βέβαιο, γιατί το: εκ Κ. μπορεί να αναφέρεται και στην πόλη Κοτύλαιο. Ο Σταυρόπουλος θέλει να ταυτίσει τούτον τον δήμο με την Κύμη. Όμως, ο Geyer, όπως και νεότεροι μελετητές, δεν δέχονται αυτή την άποψη. Ο Ουάλας, επειδή από το δήμο αυτό έχουν βρεθεί πολύ λίγα ονόματα με συνθετικό τη λέξη ‘’ίππος’’, υποθέτει πως δεν βρισκόταν σε κοντινή περιοχή της Ερέτριας, αλλά προς την νότια Εύβοια, μάλλον στην περιφέρεια II. Λάκεθεν Η Ερέτρια είχε και έναν δήμο με το όνομα Λάκη, Λάκαι ή κάπως έτσι. Τούτος ο δήμος στις συντομογραφίες αναφέρεται ως Λακ. ή Λακε. και ο επιρρηματικός του τύπος είναι Λάκεθε (χωρίς ν στο τέλος). Αν δεχτούμε –όπως είπαμε πάρα πάνω- πως ο αρχαίος δήμος Βουδόχη βρισκόταν στην θέση που είναι σήμερα το μικρό χωριό «Γέροντας», τότε υπάρχουν πολλές πιθανότητες η πόλη Λάκη (Λάκεθε) να βρισκόταν εκεί που είναι σήμερα το χωριό Θεολόγος. Και τούτο γιατί –όπως προαναφέρθηκε- ο Ουάλλας θέλει κοντά αυτούς τους δύο δήμους. Μινθουντόθεν Ο δήμος αυτός, που είναι γνωστός με τον επιρρηματικό τύπο Μινθουντόθε (και τούτος, χωρίς το τελικό ν). Βρίσκεται στην περιφέρεια II ανάμεσα στον Ζάρακα και τα Στύρα και στις συντομογραφίες τον συναντάμε ως Μιν., Μινθ. και Μινθο. Όμως, τίποτε άλλο δεν γνωρίζουμε για τούτη την αρχαία πόλη. Εγ Μυ. –εγ Νε. Από τα ονόματα των δύο τούτων δήμων δεν γνωρίζουμε παρά μόνο τα δύο πρώτα γράμματά τους: Μυ. και Νε. Ο πρώτος –στους καταλόγους των επιγραφών- εμφανίζεται ως: εγ Μ. και μία φορά ως: από Μυ. Η θέση του πιθανολογείται πως θα βρισκόταν στην περιφέρεια IV. Ο δεύτερος απ’ αυτούς τους δήμους, ο οποίος βρισκόταν στην περιφέρεια V, αναφέρεται και ως: εγ Ν. Στο περιοδικό «Ευβοϊκό χωριό» (τ.15ο, σελ.184), διάβασα πως ο δήμος αυτός ήταν ο «Νέδων» και βρισκόταν λίγο δυτικότερα από το χωριό Μανίκια. Ο αρθρογράφος υποθέτει, πως εδώ θα είχε γεννηθεί και το όνομα «Κώμη» ή «Κύμη», που στάθηκε ο πυρήνας της Κυμαϊκής περιοχής. Ξενιαδών Οι γνώσεις μας για την πόλη αυτή βασίζονται σε μία μόνο επιγραφή. Κάτω από την επικεφαλίδα Ξενιαδών είναι γραμμένα τα ονόματα δύο εφήβων. Και για τούτο το δήμο της αρχαίας Ερέτριας δεν γνωρίζουμε κάτι περισσότερο. Οινο. Και τούτη την πόλη την βρίσκουμε σε μία μόνο επιγραφή. Συντομογραφικά αναφέρεται ως Οιν., ενώ ο επιρρηματικός της τύπος -κατά τους ειδικούς- ίσως είναι Οινόηθε ή Οινόθεν. Επειδή πολλά από τα ονόματα, των πολιτών αυτού του δήμου, είναι σύνθετα με τη λέξη ‘’ίππος’’, τον τοποθετούν κοντά στην Ερέτρια, στην περιφέρεια III ή το πολύ στην περιφέρεια IV, στην περιοχή του βουνού ‘’Κοτύλαιο’’. Όκωλο Ο Γουναρόπουλος (σ. 119) αναφέρει πως στην περιοχή της Εύβοιας υπήρχε και χωριό, που το έλεγαν Όκωλο και το οποίο ανήκε στην Ερέτρια. Η θέση του χωριού αυτού, μέχρι σήμερα, δεν έχει βρεθεί. Ο καθηγητής Θεοφανίδης, επικαλούμενος τον Στέφ. Βυζάντιο, λέει, πως το Ώκωλον ήταν «χωρίον Ερετριέων». Οιχαλία Το όνομα του δήμου αυτού, που σε συντομογραφία αναφέρεται ως Οιχ., είναι γνωστό από τους Γεωμετρικούς χρόνους και νωρίτερα ακόμα, από την εποχή του Ηρακλή. Το ότι η Οιχαλία ήταν κωμόπολη της Ερέτριας, μας το βεβαιώνει και η επιγραφή I.G. XII, 9,241. Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος αναφέρει πως: «μοίρα τής ερετρικής είναι η Οιχαλία» (Παυσανίας IV, 2). Ο Σοφοκλής (Τραχίνειες 74, 236, 352, 361, 747, 850) τοποθετεί την Οιχαλία στην «ευβοΐδα χώρα» και την χαρακτηρίζει «αιπεινήν και υψίπυργον». Λέει δηλαδή, ότι τούτη η πόλη βρισκόταν σε περιοχή απόκρημνη και πετρώδη και οχυρωμένη με ψηλούς πύργους. Και ο Στράβων (448) γράφει ότι: «έστι δε και Οιχαλία κώμη της ερετρικής». Ο Παπαβασιλείου ήθελε την πόλη στη θέση Καστρί, στην Άνω Ποταμιά Κύμης. Όμως, νεότερες έρευνες διέψευσαν την άποψη του. Ο Girard (εφ. Προοδ. Εύβοια 3-9-92) λέει πως: η θέση της αρχαίας Οιχαλίας ήταν στο Αυλωνάρι. Ενώ, η Ιωάννα Κωνσταντίνου και ο Μ. Τραυλός -έπειτα από κάποια μικρή ανασκαφή που έκαναν στο Αυλωνάρι (1942)- υποθέτουν πως βρισκόταν στην Α. πλαγιά του λόφου Παλαιοκαστρί, Δ. από το Αυλωνάρι. Ο Δημ. Κοίλιαρης (Ευβοϊκό Χωριό, τ.9ο, σελ.28, Νοέμ.-Δεκ.1999), από κάποιες ενδείξεις, υποθέτει πως η άγνωστη αυτή πόλη βρισκόταν κοντά στο χωριό Ρολόι, και συγκεκριμένα στο λόφο ‘’Καστρί’’ [μεταξύ της Αγίας Θέκλης (νότια) και (ανατολικά) του Αγίου Γεωργίου] ή στη θέση ‘’Μνήματα’’ (Μαντασία-Κακόρεμα). Προτείνει δε να ερευνηθεί και ο χώρος της περιοχής ‘’Ρομάτσα’’. Ο Π. Θέμελης θέλει την Οιχαλία στο Λευκαντί. Αντίθετα , η Ε. Τουλούπα (Αρχαιολογία, τευχ. 42, σ.28) υποθέτει πως στο Λευκαντί βρισκόταν η αρχαία Κύμη. Ενώ, ο καθηγητής Μ. Popham σ’ αυτή τη θέση λέει πως ήταν η πόλη Λήλαντο. Τελευταία, άκουσα και άλλη μία εκδοχή για τούτη την πόλη. Λένε, δηλαδή, πως η Οιχαλία βρισκόταν κοντά στο χωριό Καμπιά του Δήμου Διρφύων. Όμως, μάλλον, θα πρέπει να περιμένουμε κι άλλες ανασκαφές, για να βρεθεί η πραγματική θέση της ερετρικής Οιχαλίας. Να προστεθεί, πως πόλη με το όνομα Οιχαλία υπήρχε και στην Μεσσηνία. Κατά το μύθο, τούτη την πόλη την κατάστρεψε ο Ηρακλή και ο Εύρυτος που βασίλευε εκεί, ήρθε και έχτισε την Ευβοϊκή Οιχαλία. Παλαιοχώρα Στο ‘’ Ευβοϊκό χωριό , (τεύχος 29 , Μάιος – Ιούνιος 2003, σελ.15) αναφέρεται, πως η Παλαιοχώρα , που βρισκόταν στο χωριό Άγιος Γεώργιος Αυλωναρίου, ήταν ένας από τους αρχαίους Δήμους της Ερέτριας. Πάνα. (και Παν.) - Πεν. - Πεο. Και οι τρεις τούτοι δήμοι τοποθετούνται στην περιοχή III, που βρίσκεται κοντά στην Ερέτρια. Όμως, οι γνώσεις μας γι αυτούς περιορίζονται στο ελάχιστο. Παρθένι (Παρθένιον) Το Παρθένι ήταν ένας από τους μικρούς, μάλλον, δήμους της Ερέτριας. Βρισκόταν βόρεια-βορειοδυτικά από το σημερινό Αλιβέρι, στην περιοχή που είναι και το σημερινό χωριό με το ίδιο ακριβώς όνομα. Η πόλη ήταν αφιερωμένη στη θεά Ήρα την ‘’Παρθένο’’. Για το δήμο αυτό μία μόνο μαρτυρία έχουμε. Αναφέρεται σε μία επιγραφή, όπου κάτω από την επικεφαλίδα Παρθενι(--) υπάρχει ένα μόνο όνομα. Ο Στέφ. Βυζάντιος γράφει πως: το ‘’Παρθένιον, πόλις Ευβοίας (εστί)’’. Ο Γουναρόπουλος (‘’Ιστορία της Εύβοιας’’, σελ.11) -επικαλούμενος το Γάλλο Girard (1853)- μας πληροφορεί, πως κοντά στο Παρθένι υπήρχε και ναός της θεάς Αρτέμιδας. Να προσθέσω ακόμα, πως οι κάτοικοι του προσδιορίζονταν με την ονομασία ‘’Παρθένιος’’ ή ‘’Παρθενιεύς’’. Περαόθεν (Περαείς) Τούτος ο δήμος στους συντομογραφικούς του τύπους αναφέρεται και ως: Περ., Περα. και Περαο. Στους καταλόγους των επιγραφών, από την πόλη αυτή, μνημονεύονται τα ονομάτων 12 δημοτών της. Τίποτε άλλο δεν γνωρίζουμε γι’ αυτόν τον δήμο. Από κάποιες ενδείξεις, οι ειδικοί υποθέτουν πως η θέση του ήταν στην περιφέρεια IV, ανάμεσα δηλαδή στο Αλιβέρι και το Αυλωνάρι. Πέτρη Ένας από τους μικρούς δήμους της Ερέτριας ήταν και η Πέτρη. Συντομογραφικά τον συναντάμε ως Πετ. και Πετρ. Η πόλη αυτή πρέπει να βρισκόταν μερικά χλμ. βόρεια της Δύστου και -πηγαίνοντας προς την Κάρυστο- αριστερά από τα Κριεζά. Η θέση της συμπεραίνεται από το ότι σ’ αυτή την περιοχή βρίσκεται σήμερα ένα μικρό ψαροχώρι, με το ίδιο σχεδόν όνομα, οι Πετριές. Εκ Πλα. Ο εκ Πλα. δήμος της αρχαίας Ερέτριας έγινε γνωστός από μία μόνο επιγραφή, της οποίας όλα τα γράμματα -όπως αναφέρει ο Κουρουνιώτης (Αρχ. Εφ. 1911, πιν 2)- φαίνονται καθαρά. Άλλη μαρτυρία δεν έχουμε για τούτη την πόλη. Πορθμός Ως πόλη τής Ερέτριας αναφέρεται και ο Πορθμός (Γουναρόπουλος, σ.120). Πολλοί υποστηρίζουν ότι η θέση του ήταν λίγο πριν ή λίγο μετά το Αλιβέρι. Ο δε Κοραής λέει πως η πόλη Πορθμός, την οποία κατέσκαψε ο Φίλιππος (Δημοσθένης), ήταν στο Πόρτο Μπούφαλο και υποστηρίζει πως η ονομασία αυτή προήλθε από την φθορά των λέξεων Πορθμός-Βοός Αυλή. Όμως, ο Στράβωνας (445) μας πληροφορεί πως: η "βοός αυλή" -στην οποία, μάλιστα, λέγεται πως η Ιώ γέννησε τον Έπαφο- βρισκόταν βορειότερα σε παραλία του Αιγαίου και όχι σε ακτή του Ευβοϊκού. Δεν ξέρω αν η ‘’βοός αυλή’’ βρισκόταν στον Ευβοϊκό ή στο Αιγαίο, όμως οι λέξεις αυτές να έγιναν Μπούφαλο -όπως ισχυρίζεται ο Κοραής- φαίνεται λίγο απίθανο. Το Μπούφαλο θα πρέπει, μάλλον, να προήλθε από το: βους+ αλς ( = μπουφ + αλς =θάλασσα βοδιού). Ίσως, σ' αυτό το πόρτο μάζευαν τα βόδια από τη γύρω περιοχή, για να τα προωθήσουν προς την Αθήνα, αλλά και σε άλλες πόλεις. Αν τούτο γίνεται αποδεκτό, τότε είναι πολύ φυσικό η παραλία αυτή να λεγόταν θάλασσα-λιμάνι των βοδιών, δηλαδή Πόρτο Μπούφαλο. Ο Μελέτιος λέει πως ο Πορθμός βρισκόταν στη θέση που βρίσκεται η σημερινή Βάθεια, η οποία κάποτε λεγόταν και Πόρτινο. Και προσθέτει ακόμα πως στις μέρες του (περί το 1700) είχε και Έδρα επισκόπου. Άλλοι θέλουν τον Πορθμό πολύ κοντά στην Ερέτρια και πάνω σε νησάκι. Είναι αλήθεια πως υπάρχουν πολλές ξέρες στην ευρύτερη θαλάσσια περιοχή της Ερέτριας, οι οποίες στα παλιά χρόνια ήσαν νησάκια, αφού είναι γνωστό πως η υψομετρική στάθμη της θάλασσας βρισκόταν πιο χαμηλά, απ’ ότι σήμερα. Αν είναι έτσι, τότε μπορούμε να συμπεράνουμε, πως το όνομα της η πόλη αυτή, το πήρε από τον πορθμό, το πέρασμα δηλαδή, τη στενή λωρίδα θάλασσας, που χώριζε το νησάκι -στο οποίο βρισκόταν η πόλη ‘’Πορθμός’’- από την απέναντι στεριά. Πάντως, όπου κι αν ήταν ο Πορθμός, ένα είναι βέβαιο πως: το 341 π.Χ. καταστράφηκε από 1500 μακεδόνες στρατιώτες του Φιλίππου, με επικεφαλής τον Ιππόνικο. Πτέχαι ή Πτέχη Το δήμο της Πτέχης στις συντομογραφίες τον συναντάμε ως: Π., Πτε., και Πτεχ. και στον πλήρη επιρρηματικό του τύπο ως: Πτεχήθεν. Το όνομα της πόλης αυτής το βρίσκουμε και στην επιγραφή 1G,XII,9,191, η οποία αναφέρεται σε μια συμφωνία που έγινε μεταξύ της Ερέτριας και του Χαιρεφάνη. Η στήλη αυτή, που περιέχει 66 στίχους και φέρει ανάγλυφες διακοσμήσεις του Δαφνηφόρου Απόλλωνα, της Αμαρυνθίας Αρτέμιδας και της μητέρας τους, της Λητώς, βρέθηκε το 1860 στην πλατεία των φυλακών της Χαλκίδας και είναι σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Ο Χαιρεφάνης ήταν εργολάβος-μηχανικός και με αυτή τη συμφωνία (το 340 π.Χ.) αναλάμβανε την υποχρέωση να αποξηράνει την ‘’εν Πτέχαις ευρισκομένη’’ λίμνη. Για τη θέση τής πόλης αυτής -που ακόμα δεν έχει βρεθεί- οι γνώμες διχάζονται. Κάποιοι υποστηρίζουν πως βρισκόταν κοντά στη Δύστο και, πως η συμφωνία που είχε γίνει με τον Χαιρεφάνη αφορούσε την ομώνυμη λίμνη. Άλλοι πάλι θέλουν την Πτέχη και τη λίμνη της πολύ κοντά στην Ερέτρια. Ο Ουάλλας, μάλιστα, αναφέρει πως εξαιτίας τής λίμνης αυτής, το κλίμα τής Ερέτριας ήταν πολύ ανθυγιεινό. Τούτο το γεγονός, λέει, ανάγκαζε συχνά το φιλόσοφο Μενέδημο να τα ‘’κοπανάει’, για να ξεχνάει τα ενοχλητικά τσιμπήματα των εντόμων. Ο Ευσταθιάδης (Αρχ. Εφ., σελ. 326, 1869) υποστηρίζει πως, αν επρόκειτο να αποξηρανθεί η Δύστος, η επιγραφή θα έλεγε: την ‘’εν Δύστω’’ λίμνη. Σίγουρος, βέβαια, δεν μπορεί να είναι κανείς, αφού δεν υπάρχουν στοιχεία. Μήπως, όμως, η λίμνη αυτή βρισκόταν πιο κοντά στην Ερέτρια; Θα μπορούσε, ίσως, να ήταν εκεί που είναι σημερινή θέση ‘’Λιβάδια’’, στις ανατολικές παρυφές της πόλης. Ο εκεί ευρισκόμενος αβαθής κόλπος –κάποια εποχή- είχε μετατραπεί σε βαλτότοπο, τότε θα μπορούσε ‘’κατ’ ευφημισμόν’’ να αποκαλούσαν εκείνη την περιοχή ‘’Πτέχες’’. Προς το παρόν, φυσικά, πριν έρθουν κάποιες ενδείξεις έστω στα χέρια μας, δεν μπορούμε να ξέρουμε. Ραφιεύθεν Το δήμο τούτο που αναφέρεται στον επιρρηματικό του τύπο ως Ραφιεύθεν, τον συναντάμε και συντομογραφικά ως: Ραφ. και Ράφι. Υπάρχουν υπόνοιες - χωρίς τούτο να είναι βέβαιο- πως η πόλη αυτή βρισκόταν κοντά στο Αλιβέρι. Σκία, Σκίο Ο Παυσανία (Δ΄ 2) –επικαλούμενος τον Εκαταίο τον Μιλήσιο- λέει πως στην επικράτεια της Ερέτριας υπήρχε και η μικρή πόλη Σκίο. Ακόμα αναφέρει πως η θέση της βρισκόταν κοντά στην πόλη Οιχαλία. Και της Οιχαλίας, όμως, η θέση -όπως προαναφέρθηκε-είναι ακόμα άγνωστη. Επομένως, δεν μπορούμε να ξέρουμε πού ακριβώς ήταν η θέση αυτού του δήμου. Σπλη. Της πόλης αυτής -την οποία στις επιγραφές συντομογραφικά τη συναντάμε ως Σπλ. και Σπλη.- το πλήρες όνομα της είναι άγνωστο. Οι ειδικοί συμπεραίνουν πως ο επιρρηματικός της τύπος αυτού του δήμου θα είναι Σπλήθεν. Στύρα Τα αρχαία Στύρα, που το όνομα τους μνημονεύει και ο Όμηρος (Β. 536), στον κατάλογο των νηών (των πλοίων) που πήραν μέρος στην εκστρατεία της Τροίας, ήταν ένας από τους μεγάλους δήμους της αρχαίας Εύβοιας. Η πόλη αυτή βρισκόταν κοντά στο σημείο που το στενόμακρο νησί μας έχει μικρό πλάτος (περίπου 10 χλμ.), κοντά στην ευβοϊκή παραλία, σε αντίθεση με τη σημερινή κωμόπολη, η οποία έχει κτιστεί 2-3 χλμ. πιο πάνω από τη θάλασσα. Η σύγχρονη πόλη κράτησε το ίδιο ακριβώς όνομα της αρχαίας, αλλά και τον τύπο Στούρα (Στουραΐτης) . Ο Όμηρος μας πληροφορεί πως τα Στύρα είχαν πάρει μέρος και στον Τρωικό Πόλεμο, με δύο πλοία. Αργότερα, οι κάτοικοι της βρέθηκαν και απέναντι στους Πέρσες, στις ναυμαχίες του Αρτεμισίου και της Σαλαμίνας, όπως και στη μάχη των Πλαταιών. Λένε, πως τα Στύρα είναι η ευβοϊκή πόλη στην οποία έχουν αναφερθεί οι περισσότεροι αρχαίοι συγγραφείς, έπειτα από τη Χαλκίδα, την Ερέτρια και την Κάρυστο. Η Ακρόπολη που διέθετε η πόλη ανήκει στη Μυκηναϊκή περίοδο και βρίσκεται σε κοντινό -απότομο και βραχώδη- λόφο. Από το ύψος των απόκρημνων βράχων, με τη φυσική οχύρωση του χώρου, η θέα είναι μαγευτική. Δεν είναι γνωστό ποιες ακριβώς περιόδους τα Στύρα αποτελούσαν δήμο της Ερέτριας, γιατί η πόλη, πολλές φορές, είχε συνδέσει την τύχη της και με τη γειτονική της Κάρυστο. Το θέμα είναι λίγο αδιευκρίνιστο. Λέγεται πως τον 5°αι.π.Χ. η πόλη είχε κρατήσει την ανεξαρτησία της. Υπάρχουν όμως ενδείξεις, πως κάποια χρονικά διαστήματα τουλάχιστον του 5ου π.Χ. αι. ήταν στην κυριαρχία τής Ερέτριας. Ο Ευαλκίδης, για παράδειγμα, ο ερετριανός στρατηγός, που είχε οδηγήσει τις εννιά (ή πέντε;) επανδρωμένες τριήρεις στην Ιωνία το 499\8 π.Χ. είχε στυριακό όνομα. Ακόμα, ο Ηρόδοτος αναφέρει πως ανάμεσα στους 600 ερετριανούς, που πολέμησαν στις Πλαταιές, υπήρχαν και άνδρες από τα Στύρα, σαν να επρόκειτο, δηλαδή, για μία μόνο δύναμη (ΙΧ, 28). Όμως, υπάρχουν και κάποια γεγονότα, που μας κάνουν να υποθέσουμε, πως τα Στύρα κάποιες περιόδους του ίδιου αιώνα πρέπει να είχαν την ανεξαρτησία τους. Κι αυτά, για παράδειγμα, είναι η χωριστή θέση στο μνημείο των Πλαταιών, στους καταλόγους φορολογίας, αλλά και στον κατάλογο του Θουκυδίδη, γι αυτούς που πήραν μέρος στην άτυχη εκστρατεία της Σικελίας (το 415 π.Χ.). Πάντως, πρέπει να θεωρηθεί σίγουρο, πως μέρος, τουλάχιστον, του 4ου και του 3ου π.Χ. αι. η πόλη ήταν κάτω από την κυριαρχία της Ερέτριας. Τούτο, μάλλον, θα είχε συμβεί πριν το 341 π.Χ., γιατί σε κατάλογο ερετριέων, εκείνης της εποχής, υπάρχει και ένας άνδρας από τα Στύρα. Πρέπει να πούμε πως -αν και ο χώρος τους ήταν περιορισμένος- τα Στύρα είχαν μεγάλο πληθυσμό. Στα πολύ παλιά χρόνια -κατά την παράδοση- στα Στύρα, όπως και στην περιοχή της Δύστου και της Καρύστου, είχαν εγκατασταθεί Δρύοπες. Οι Δρύοπες πρώτα κατοικούσαν στην Οίτη και τον Παρνασσό, απ’ όπου, λένε, εκτοπίστηκαν από τον Ηρακλή και ήρθαν στην Εύβοια και στην Πελοπόννησο. Πρόκειται μάλλον για την εποχή που έγινε η ‘’κάθοδος των Δωριέων’’. Λίγο αργότερα, σ’ αυτούς τους κατοίκους της πόλης προστέθηκαν και άποικοι από την απέναντι περιοχή του Μαραθώνα και κυρίως από το δήμο Στειρέων της Αττικής. Σ’ αυτούς οφείλουν και το όνομα τους, αλλά για να μη δημιουργείται σύγχυση μετάτρεψαν το έψιλον γιώτα (ει) σε ύψιλον (υ) και τα ‘’Στείρα’’ έγιναν ‘’Στύρα’’. Υπάρχει και η άποψη, πως η πόλη να πήρε αυτό το όνομα από ένα φαρμακευτικό δένδρο, που το λένε ‘’στύρακα’’. Ο Γουναρόπουλος (σελ. 127) γράφει, πως ‘’Στούρα’’ στην σανσκριτική γλώσσα θα πει ταύρος, βόδι. Συντομογραφικά τα Στύρα τα συναντάμε ως Στ., Στυ., Στυρ. και Στυρο., ενώ ο πλήρης επιρρηματικός τύπος πρέπει να ήταν Στυρόθεν. Υπάρχουν ενδείξεις, πως στα Στύρα λατρεύονταν ο Ασκληπιός και η Αφροδίτη. Τάμιναι ή Ταμύναι και Τέμενος Πολλοί ταυτίζουν τις Ταμύνες (ή Τάμινες;)με το Τέμενος. Όμως, οι περισσότεροι ερευνητές θέλουν, το δήμο τούτο, κοντά στο Αλιβέρι και το Τέμενος στην περιοχή της Αμαρύνθου. Υποθέτουν δε πως το Τέμενος έχει σχέση με τον ιερό χώρο του ναού της Αμαρυνθίας Αρτέμιδας. Τούτο φαίνεται και το πιθανότερο. Ο Ηρόδοτος, ίσως, από κάποια λαθεμένη πληροφορία ή κάποια παρανόηση μπέρδεψε τις Ταμύνες με το Τέμενος. Γιατί, φαίνεται απίθανο, την ώρα που οι Πέρσες ετοιμάζονταν να επιτεθούν στην Ερέτρια, να στρατοπέδευαν στις Ταμύνες -όπως λέει- σε μία περιοχή, η οποία βρισκόταν τόσο μακριά από το χώρο των επιχειρήσεων! Στην Τάμυνα (Ταμύνες) ο Στράβων αναφέρει πως υπήρχε και ναός του Απόλλωνα. Οι κάτοικοι της περιοχής, για να τιμήσουν το θεό του ήλιου και του φωτός, διοργάνωναν γιορτές με γυμνικούς αγώνες, τα γνωστά Ταμύναια. Απ’ τους αγώνες αυτούς έχουν διασωθεί και κατάλογοι νικητών. Ο Στέφ. Βυζάντιος αναφέρει και λατρεία του ‘’Ταμυναίου Διός’’. Για τη θέση που βρισκόταν η αρχαία πόλη των Ταμυνών υπάρχουν πολλές εκδοχές. Ο Γουναρόπουλος γράφει, πως οι Ταμύνες ίσως βρίσκονται στη ΒΑ παραλία των Στύρων. Τούτο το στηρίζει στην ύπαρξη εκεί τοποθεσίας με το όνομα Αμυνού ή Ταμυνού. Να προστεθεί, πως στα ερείπια της περιοχής αυτής βρέθηκαν και 50 πήλινα αγαλμάτια. Ο καθηγητής Ουάλλας τοποθετεί τις Ταμύνες στο χώρο που βρίσκεται ανάμεσα στο Αλιβέρι και στο Αυλωνάρι. Ο Βρανόπουλος γράφει (‘’Ιστορία της Εύβοιας’’, σελ. 32), πως η άποψη που θέλει τη θέση των Ταμυνών κοντά στο Αλιβέρι, ενισχύεται και από τα αναφερόμενα τού Αισχίνη (κατά Κτησιφώντος), που λέει πως: «Επειδή δε τάχιστα εις Ταμύνας παρήλθομεν, και το Κοτύλαιον ονομαζόμενον όρος υπερεβάλλομεν». Στις επιγραφές των καταλόγων των ανδρών, οι Ταμύνες συντομογραφικά αναφέρονται ως: Τα., Ταμ., Ταμυ. και Ταμιν. Ο πλήρης τύπος τους είναι Ταμύνηθε, Ταμύνηθεν ή Ταμινείς. Για ποιες περιόδους τούτος ο δήμος ανήκε στην Ερέτρια δεν είναι γνωστό. Όμως, όπως μας πληροφορούν οι ειδικοί, τον 5° π.Χ. αι. οπωσδήποτε υπαγόταν στην κυριαρχία της Ερέτριας, Ο Θ. Μοίρος γράφει (‘’Αμαρύνθια’’, φύλ.129, Αύγ.-Οκτ. 1992) πως εντοπίστηκε αρχαία οδός, που ένωνε τις πεδιάδες τής Ερέτριας και των Ταμυνών. Η εντόπιση έγινε στην περιοχή της ‘’Κακιάς Σκάλας’’ και σε έκταση δύο περίπου χλμ., από το ξενοδοχείο OLYMPIC STAR έως την ‘’Παναγίτσα’’. Ο δρόμος είναι λιθόστρωτος και έχει πλάτος 2,5 μ. περίπου. Επειδή δεν υπάρχουν ίχνη (αυλακώσεις) από τροχοφόρα, συμπεραίνεται, πως ο δρόμος αυτός ήταν για τη χρήση πεζών και ζώων. Ανατολικότερα από εδώ και λίγο ψηλότερα (από το 41 χλμ. της οδικής αρτηρίας Χαλκίδας-Αλιβερίου) βρίσκεται η θέση ‘’Σκληρό’’ ή ‘’Σιδηρόπορτα’’. Ο Μοίρος πιστεύει, πως εδώ -όπως θέλει και η παράδοση- υπήρχε παλιά πύλη, η ‘’Σιδηρόπορτα’’, που ήταν το πέρασμα από την κεντρική στη νότια Εύβοια. Τηλειδών Πολύ λίγα γνωρίζουμε για τούτη -την άγνωστη μέχρι σήμερα- αρχαία πόλη. Ο Ουάλλας υποθέτει πως ο συντομογραφικός τύπος του δήμου Τηλειδών πρέπει να ήταν: εκ Τ., αλλά και εκ Τη. Από κάποιους συσχετισμούς που κάνει, τον τοποθετεί στην περιφέρεια V, λίγο μετά το Αλιβέρι. Τρύγχη Ίσως στην αρχαία Ερέτρια να υπήρχε και δήμος με το όνομα Τρύγχη ή Τρύχας (Τρύχαντας). Τούτο όμως δεν έχει ξεκαθαριστεί, μέχρι σήμερα, από τους ειδικούς. Υπάρχουν υπόνοιες πως πρόκειται για τον προαναφερθέντα δήμο Γρύγχη ή Γρύγχαι. Φάλλα, Φαλλάριοι ή Φαλάκρα Η μόνη μαρτυρία που έχουμε, γι αυτό το δήμο, είναι του Ησύχιου, ο οποίος αναφέρει: «μίαν άκραν της Ευβοίας καλουμένην Φάλλα ή φαλάκρα». Στις συντομογραφίες η πόλη αναφέρεται ως Φα., Φαλ. και Φαλλ. Ο Ουάλλας τοποθετεί τους Φαλλάριους στην περιφέρεια II, κοντά στην Ιστίαια, νότια από τη Δύστο και προς το μέρος του Ευβοϊκού. Ο Πτολεμαίος μιλάει για ακρωτήριο Φαλασσία. Αυτό όμως βρισκόταν «εις την βορείαν ακτήν». Ο καθηγητής Θεοφανίδης -επικαλούμενος τον Ησύχο- λέει, πως η Φαλάκρα ήταν όρμος και ακρωτήριο του ΝΑ νησιού με πελασγικά και ισοδομικά τείχη. Φηγόν, Φηγοείς, Φηγοαί (Φηγοές) Ο Ουάλλας τούτον τον δήμο, -τον οποίο στη συντομογραφία του τον συναντάμε ως Φη., Φηγ. και Φηγο.- τον θέλει κοντά στις πόλεις Βουδόχη και Λάκη. Στο χωριό Μίστρος υπάρχει τοπωνύμιο Φαοδί. Αν το Φηγόν, ή κάποιο παρεμφερές όνομα, μπορεί με την παραφθορά, στο πέρασμα των αιώνων, να έγινε Φαοδί, τότε ο δήμος αυτός της Ερέτριας θα βρισκόταν εκεί που είναι σήμερα το χωριό Μίστρος. Υπάρχουν υποψίες τούτος ο δήμος να βρισκόταν στην περιοχή της Τριάδας. Ο Θ. Σκούρας (ΑΕΜ, τ.Κ΄, σελ.384) και ο Αδ. Σάμψων (ΑΕΜ, τ. ΚΓ΄, σελ.137) αναφέρουν ότι στο χωριό Τριάδα, στο δρόμο προς την Άτταλη, υπάρχει τοποθεσία Φηγές, με αρχαιολογικό ενδιαφέρον. Βέβαια, το τοπωνύμιο ‘’Φηγές’’ της Τριάδας βρίσκεται λίγο μακριά από την Ερέτρια, είναι όμως (ως λέξη) πολύ κοντά σ’ εκείνον τον παλιό δήμο, που τον έλεγαν Φηγόν ή Φηγοές. Όμως -αν και δεν ξέρουμε ως που έφτανε η επικράτεια της Ερέτριας, εκείνα τα μακρινά χρόνια- είναι λίγο τολμηρό να πούμε, πως η περιοχή της Τριάδας βρισκόταν στην κυριαρχία της, σε αντίθεση με την περιοχή του Μίστρου που βρίσκεται πολύ πιο κοντά. Κανείς φυσικά δεν μπορεί να είναι σίγουρος, αφού δεν έχουμε μαρτυρίες. Πριν κλείσω, να προσθέσω και τούτο. Το καλοκαίρι που μας πέρασε, στις 17 Ιουλίου του 2006, βρέθηκα στο πανηγύρι της Αγια-Μαρίνας του Μίστρου. Εκεί, κάποια άγνωστα σε μένα δέντρα, που βρίσκονται πάνω από το απέριττο εκκλησάκι, ρώτησα και μου είπαν πως ήταν οξιές. Αργότερα, ψάχνοντας για κάτι άσχετο, σε κάποιο λεξικό, έπεσε η ματιά μου πάνω στη λέξη ‘’φηγός’’ και είδα πως έτσι λέγεται ένα είδος βελανιδιάς, το δέντρο οξιά! Έπειτα απ’ αυτό, έκανα τη σκέψη πως αν πράγματι στο Μίστρο ήταν ο δήμος Φηγόν-Φηγοείς, ίσως είχε πάρει το όνομά του από τις οξιές που υπήρχαν εκεί. Και ο Ουάλλας, πάντως, τοποθετεί το δήμο τούτο κοντά στην Ερέτρια, στην περιφέρεια ΙΙΙ. Εκ Φηραι. – Φλιείς Για τον εκ Φηραι. δήμο δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτε, παρά μόνο πως στη συντομογραφία του αναφέρεται και ως εκ Φη. Για τους Φλιείς, -που στις συντομογραφίες τους συναντάμε ως Φλι., Φλιε. και Φλιευ., με πλήρη τύπο το Φλιεύθεν- έχουμε κάποιες πληροφορίες παραπάνω. Τούτος ο δήμος πρέπει να βρισκόταν κοντά στην περιοχή των χωριών Γέροντα, Θεολόγου και Μίστρου. Αυτό πιθανολογείται από το γεγονός που τρία σπάνια ονόματα, τα Βουλαστίδης, Καλλίφημος και Φανάδης, συναντώνται μόνο στους δήμους εκ Βουδιόθεν και Φλιεύθεν. Και ο Ουάλλας θέλει την πόλη αυτή κοντά στην Ερέτρια. Τούτο το στηρίζει στο ότι πολλά από τα ονόματα των πολιτών της περιέχουν το συνθετικό ‘’ίππος’’. Χοίρεαι ή Χοιρέας Ο δήμος Χοιρέας στις συντομογραφίες τον βρίσκουμε και ως Χοι. ή Χοιρ., ενώ ο πλήρης τύπος φέρεται ως Χοιρήθεν ή Χοίρηθεν. Σε υψόμετρο 600 μ. περίπου, ΒΑ του χωριού Γυμνού και Δ από το χωριό Παρθένι, υπάρχουν λείψανα φρουρίου και αρχαίων κτισμάτων. Κάποια βρύση που βρίσκεται εκεί τη λένε Γουρνό (Γουρνόβρυση). Ο Παπαβασιλείου (1905) πιστεύει πως εδώ ήταν ο δήμος Χοιρέας, με τη σκέψη πως το αρχαίο όνομα Χοιρέας έχει μεταφραστεί σε Γουρνό (χοίρος = γουρούνι). Στην ίδια τοποθεσία ο γιατρός Θ. Σκούρας, στα μέσα της δεκαετίας του 1980, ανακάλυψε και ένα τμήμα υδραγωγείου, το οποίο άρχιζε από την πηγή και κατευθυνόταν προς τα νότια (ΑΕΜ, τόμ. ΚΣΤ', σελ.152). Τούτο το γεγονός δείχνει, πως η περιοχή ήταν κατοικημένη από την αρχαία εποχή. Έτσι, υπάρχουν πολλές πιθανότητες ο δήμος Χοιρέας να βρισκόταν σ’ αυτή την περιοχή. Όμως, υπάρχει και η γνώμη ο δήμος αυτός να ήταν Α. της Αμαρύνθου, στις εκβολές του Ερασίνου ποταμού, σημερινού Σαρανταπόταμου. Τούτο το στηρίζουν στη μαρτυρία του Ηρόδοτου, που λέει πως οι Πέρσες είχαν στρατοπεδεύει και στους Χοιρέες, πριν επιτεθούν στην Ερέτρια. Επομένως, δεν έπρεπε να βρίσκονταν και πολύ μακριά από τη θάλασσα. εκ Χυτ. Τούτη η πόλη της αρχαίας Ερέτριας είναι γνωστή μόνο με τα πρώτα τρία γράμματα του ονόματός της. Βρισκόταν μάλλον στην περιφέρεια I και την συναντάμε και ως εκ Χ. εξ Ωου. Τον εξ Ωου. δήμο τον βρίσκουμε και ως: εξ Ω. Η θέση του δεν είναι γνωστή. Όμως, στο περιοδικό «Ευβοϊκό Χωριό», (τεύχος 29, Μάιος-Ιούνιος 2003, σελ.3 και 15) διάβασα, πως ετούτος ο δήμος της Ερέτριας πιθανόν να βρισκόταν κοντά στο χωριό Άγιος Γεώργιος, του Δήμου Αυλώνος (Αυλωνάρι). Ωρωπός Μέχρι σήμερα, δεν έχει γίνει γνωστό, που βρισκόταν ο αρχαίος δήμος της Ερέτριας Ωρωπός. Στις επιγραφές συντομογραφικά τον συναντάμε ως: Ωρ., Ωρω., Ωροπ., Ωρωπ. και Ωρωπό. Πολλοί τον ταυτίζουν με την ομώνυμη παραλιακή πόλη της Βοιωτίας, απέναντι από την Ερέτρια. Άλλοι, όμως, υποστηρίζουν πως δεν πρόκειται για τον ίδιο Ωρωπό. Ο Στέφ. Βυζάντιος, στη λέξη ‘’Ωρωπός’’, γράφει πως : «εστί και άλλη Ευβοίας», υπάρχει δηλαδή και άλλη πόλη με το όνομα Ωρωπός στην Εύβοια. Μερικοί, από κάποιες ενδείξεις, υποθέτουν πως η θέση του ευβοϊκού Ωρωπού ήταν βόρεια από το Αλιβέρι και ανατολικά από το Παρθένι. Σ’ αυτή τη θέση θέλει και ο Ουάλλας τον ευβοϊκό Ωρωπό, στην περιφέρια IV.