ΓΑΒΑΛΑΣ

Γαβαλάς

            Ο Γαβαλάς βρίσκεται ΒΑ του Αλιβερίου κοντά στα όρια του δήμου Ταμυναίων (όπου ανήκει) και του δήμου Αυλώνος. Είναι χτισμένο επάνω σε λόφους και στο βάθος διακρίνεται ο Ευβοϊκός και τμήμα της πρωτεύουσας του δήμου στον οποίο ανήκει.

            Το όνομα του χωριού (όπως και άλλων γειτονικών χωριών) είναι ανθρωπονυμικό. Πιθανόν να το έλαβε από κάποιον γόνο της Βυζαντινής αριστοκρατικής οικογένειας των Γαβαλάδων, ο οποίος διοικούσε ή εκμεταλλευόταν γεωργοκτηνοτροφικά  την περιοχή του σημερινού Γαβαλά.

Η καταγωγή, μάλιστα, αυτών των αρχόντων  εικάζεται πως προέρχεται από τα Γάβαλα της Συρίας. Σημαντικό μέρος αυτών στα χρόνια της Τουρκοκρατίας κατέφυγε στη Σαντορίνη και κατά τη διάρκεια της επανάστασης πέντε Γαβαλάδες (οι: Αθανάσιος, Αντώνιος, Βασίλειος, Νικόλαος, Τζώρτζης) πρωταγωνίστηκαν στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα ως οπλαρχηγοί.                                                                                                            

            Μία άλλη εκδοχή θέλει τον κτηνοτρόφο και ληστή Δημήτριο Γαβαλά να καταφεύγει εδώ καταδιωκόμενος (από την Πελοπόνησσο όπου διέμενε), έχοντας, μάλιστα,  στην αγκαλιά του  την εικόνα του Αγίου Δημητρίου, η οποία τοποθετήθηκε αργότερα στον ομώνυμο ναό, που είναι το καθολικό του τόπου και δεσπόζει του χωριού. Ο ναός αυτός αρχικά ήταν μικρών διαστάσεων, αλλ’ αργότερα έλαβε τη σημερινή του μορφή.

            Ο Γαβαλάς σε όλη τη διάρκεια της Βυζαντινής εποχής, αλλά και της Φραγκοκρατίας ,  ήταν ένα ιδιαιτέρως αναπτυγμένο χωριό. Όμως, οι συχνές επιδρομές των πειρατών και των Τούρκων του προξένησαν μεγάλες καταστροφές, για να μεγεθυνθεί, τελικά,  το κακό στα 1470, όταν ο Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής – κι ενώ πολιορκούσε ασφυκτικά τη Χαλκίδα – είχε εξαπολύσει στην ευβοϊκή ύπαιθρο χιλιάδες αφηνιασμένους οπλοφόρους που σάρωναν τα πάντα. Τότε, επλήγησαν ανεπανόρθωτα πολλά χωριά της Νοτιοκεντρικής Εύβοιας, ανάμεσά τους – σύμφωνα με την παράδοση – και ο Γαβαλάς. Οι διασωθέντες του ολέθρου εγκαταστάθηκαν ΒΑ του σημερινού χωριού, στην περιοχή της Παλαιοεκκλησιάς. Τέσσερα χρόνια μετά στην καταστροφή, στην απογραφή τους  οι  Οθωμανοί καταγράφουν  το χωριό (Gavala, κατ’ αυτούς) με 22 οικογένειες και 110 κατοίκους, ενώ στα 1521 το σημειώνουν με 31 οικογένειες. Τρεις αιώνες μετά, στην απογραφή του 1830, κατοικείται από μόλις 11 οικογένειες. Στις επόμενες δεκαετίες  ο πληθυσμός του αυξάνεται και ανέρχεται στους 317 , ενώ στις μέρες μας έφθασε και τα 680 άτομα (το 1961), αλλά πλέον ακολουθεί  φθίνουσα πληθυσμιακή πορεία.

            Στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας ο Γαβαλάς (μαζί με 24 άλλα ευβοϊκά εκ των οποίων τα 15 της Καρυστίας) ανήκε στον Τούρκο διοικητή της Χαλκίδας Τουρ Αλή και μετά το θάνατό του στην αδελφή του σουλτάνου Μαχμούτ Εξ, από την οποία τα εξαγόρασαν οι εντόπιοι – πραγματικά δικαιούχοι – μετά το 1833.

            Μια τριετία αργότερα, βρίσκουμε  το χωριό ως "Βαβαλάς" να ανήκει (μαζί με το Βαρόνικον) στο νεοσύστατο δήμο Ταμυνείων με έδρα το "Αλιβέρι". Από το 1848 περνά στο δήμο Δυστίων με έδρα το Αλιβέρι και από το 1896 στο δήμο  Ταμυνείων με την ίδια έδρα. Στη συνέχεια, (το 1912) γίνεται αυτόνομη κοινότητα, ως την καποδιστριακή συνένωση του 1998.

            Η περιοχή του Γαβαλά έχει αποδειχθεί πως κατοικούνταν από τα αρχαία χρόνια, καθώς στο έδαφός της έχουν βρεθεί κάποιες απτές μαρτυρίες της ανθρώπινης παρουσίας σ’ αυτόν τον τόπο.  Στο λόφο όπου υπάρχει ο ναΐσκος του Αγίου Παντελεήμονα, ανακαλύφθηκε  κεραμοσκεπής τάφος μήκους 2,10 μ. Χ 0,53 μ., στο εσωτερικό του οποίου υπήρχε ένα ληκύθιο με ερυθρόμορφο ανθέμιο και μια συλλογή  πέντε νομισμάτων του Κοινού των Ευβοέων (4^ος αιώνας π.Χ.) με παράσταση βοδιού στη μια πλευρά και σταφυλιού στην άλλη.

            Ο Π. Σέγκος  διατείνεται πως "κάτω από την περιφέρεια του Γαβαλά, στην περιφέρεια  του χωριού Κατακαλού" υπήρχε ο αρχαίος ερετριακός δήμος  του Ωρωπού.

            Κοντά στο χωριό (στη λοφώδη θέση "Βερόνικο") υπήρχε μικρός αγροτικός οικισμός. Εδώ τοποθετείται το "Παλαιοβαρυμπόμπιο" από το οποίο σώζονται τα ερείπια των σπιτιών τους, ένα πηγάδι και μια βρύση απ’ όπου υδροδοτούνταν οι κάτοικοί του.

            Στην ευρύτερη περιφέρεια του χωριού υπάρχουν – πλην του Αγίου Παντελεήμονα – και άλλα εκκλησάκια. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ο ναΐσκος των Αγίων Αναργύρων, που βρίσκεται σε πλατανότοπο με τρεχούμενο νερό, "αγίασμα". Στο μέρος αυτό σε προγενέστερες εποχές υπήρχαν δύο νερόμυλοι. Άλλο εκκλησίδιο είναι αυτό του Προφήτη Ηλία, περιμετρικά του οποίου επί Τουρκοκρατίας υπήρχε  ο οικισμός Βίλια. Στο χώρο των Βιλίων σήμερα διασώζονται ερείπια σπιτιών καθώς κι ένα πηγάδι με μαρμάρινη λεκάνη για το πότισμα των ζωντανών (ζώων).

            Ο Γαβαλάς πρωτοαπόκτησε σχολείο στα 1930.

            Από τον τόπο ετούτο κατάγεται και η για δεύτερη τετραετία Δήμαρχος Αλιβερίου Κατερίνα Καράπα.