ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΡΕΤΡΙΑ

Του Γιάννη Μαγκούτα

Θρησκεία : Ναοί και ιερά

ΓΕΝΙΚΑ

          Η θρησκεία των Ελλήνων , στα πολύ παλιά χρόνια , βασιζόταν στη θεοποίηση των κυριότερων στοιχείων της φύσης , στα οποία αργότερα έδωσαν ανθρώπινη μορφή.

          Το δωδεκάθεο πήρε την τελική του διαμόρφωση προς τα τέλη των γεωμετρικών χρόνων. Σ’ αυτό μεγάλο ρόλο διαδραμάτισαν και οι επικοί μας ποιητές Όμηρος και Ησίοδος , που έζησαν κατά τον 8^ο π.χ. αιώνα.

          Οι δύο αυτοί ποιητές, σύμφωνα με την παράδοση, πήραν μέρος σε διαγωνισμό, στις γιορτές που έγιναν στη Χαλκίδα, για να τιμηθεί ο νεκρός βασιλιάς Αμφιδάμαντας (μάλλον αργότερα, σε επέτειο για το θάνατό του ).

          Ο Αμφιδάμαντας σκοτώθηκε σε θαλασσινή σύγκρουση, μεταξύ Ερετριανών και Χαλκιδέων, στο Ληλαντικό πόλεμο ( ναυμαχούντα προς ερετριέας υπέρ Ληλάντου αποθανείν ). Σ’ αυτό το διαγωνισμό, λέγεται, πως  _ σύμφωνα με το έργο _ νικητής ήταν ο Όμηρος, αλλά ο αδελφός του Αμφιδάμαντα, ο Πανίδης έδωσε το βραβείο στον Ησίοδο, ο οποίος προέτρεπε τους ανθρώπους στη γεωργία και σε ειρηνικά έργα, ενώ ο Όμηρος έψελνε σφαγές και πολέμους.

          Αν κρίνουμε από τον αριθμό των ναών  που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη , οι Ερετριανοί φαίνεται πως είχαν πολύ ανεπτυγμένο το θρησκευτικό τους συναίσθημα. Τούτο συμπεραίνεται κι απ’ το ότι ο Πλούταρχος ( Ηθικά ) επαινεί τους Ερετριανούς, γιατί κάποτε έδωσαν το καλύτερο μέρος της παραγωγής των καρπών τους στο ναό του Απόλλωνα των Δελφών ( ΑΕΜ, τ.ΙΒ΄, σ,307 ).

          Ο Γουναρόπουλος αναφέρει ( σ.40 ) πως ο Χριστιανισμός εξαπλώθηκε στην Εύβοια γύρο στο έτος 50 έπειτα από τα κηρύγματα του Παύλου, για τη νέα θρησκεία και τη συγγραφή του Ευαγγελίου στα ελληνικά.

          Το νέο θρήσκευμα, όμως, πρέπει να παγιώθηκε αργότερα, αφού ο Δίων ο Χρυσόστομος ( 1^ος – 2^ος αι.μ.χ ) – που επισκέφθηκε την Εύβοια λέει (Ευβοϊκά ) πως οι κάτοικοι των Κοίλων έπαιρναν συζύγους με στενή συγγένεια, πράγμα πουν δεν επέτρεπε ο χριστιανισμός.

          Επίσης, και ο Πλούταρχος αναφέρει ότι οι Χαλκιδέοι τον 1^ο μ.χ αιώνα λάτρευαν το Δία.

          Στη συνέχεια θ’ αναφέρουμε τους θεούς, που τίμησαν οι κάτοικοι αυτής της πόλης χτίζοντας τους ιερά και υπέρλαμπρους ναούς.

ΝΑΟΣ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΔΑΦΝΗΦΟΡΟΥ

Ο θεός που, περισσότερο από κάθε άλλο, λατρεύτηκε στην Ερέτρια ήταν ο Απόλλωνας, του οποίου το ιερό, σ’ αυτό το χώρο , ίσως και να προϋπήρχε της πόλης.

                                                             

          Ο Απόλλωνας είχε πολλά επίθετα Φοίβος, Πύθιος, Δαφνηφόρος, Λύκειος, Επικούρειος, Παρνόπιος, Σμινθεύς, Λοξίας, Μουσηγέτης, Αγυιεύς, Εκήβολος, Δελφίνιος, Νόμιος, Πατρώος, Πανιώνιος, Κυθίος κ.λ.π.

          Στην Ερέτρια, επειδή εθεωρείτο ο κατ’ εξοχήν προστάτης της πόλης, εκτός από Δαφνηφόρο ( = δαφνοφόρος , δαφνοστεφανομένος ) , τον αποκαλούσαν και Προστατήριο.

          Η Ερετρική προσωνυμία ‘’ Δαφνηφόρος ‘’ μαρτυράει παλιό δεσμό των κατοίκων της με τους Δελφούς. Σύμφωνα με τον Ομηρικό Ύμνο στον Απόλλωνα, όταν ο θεός έψαχνε να βρει θέση για το μαντείο του, έφτασε και στο Ληλάντιο πεδίο.

          Ο ναός του Δαφνηφόρου Απόλλωνα, με τα σημαντικότερα ερείπια της περιοχής βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, στον ομώνυμο δρόμο και σε απόσταση 100 περίπου μέτρα από την Πλατεία της αρχαίας Αγοράς  και όπου σήμερα γίνεται η ‘’ Λαϊκή ‘’.

Οι ανασκαφές του υπέροχου αυτού ναού – που ήταν σε χρήση έως τον 3^ο π.χ.αι.- δεν έχουν ολοκληρωθεί ακόμα.

          Ο πρώτος ναός, κατά την παράδοση, ήταν ‘’ καλύβι δάφνης ‘’.

          Οι διαδοχικοί ναοί που οικοδομήθηκαν εδώ, από τον 8^ο μέχρι τον 6^ο π.χ.αι χτίστηκαν στην ίδια πάντα θέση, με λίγο διαφορετικό προσανατολισμό.

        

  Θεωρείται δε ευτύχημα που όσες φορές ξαναχτίστηκε ο ναός τοποθετήθηκε πάνω στα προηγούμενα θεμέλια, χωρίς αυτά να καταστραφούν.

          Τα κατώτερα θεμέλια είναι της γεωμετρικής εποχής.

          Στην πρώτη επαφή με το χώρο, ο επισκέπτης εντυπωσιάζεται από τα θεμέλια του υστεροαρχαϊκού ναού. Η τοιχοδομία της θεμελίωσης δεν έχει γίνει από λιθόπλινθους, όπως συνηθιζόταν τους χρόνους αυτούς, αλλά από μεγάλους και σκληρούς ασβεστολιθικούς κυβόλιθους. Ενώ στην ανωδομή του είχε χρησιμοποιηθεί πωρόλιθος.

          Ο ναός είναι χτισμένος – όπως αναφέρθηκε – πάνω σε παλαιότερο.

          Τα παλιά – τα πρώιμα αρχαϊκά – θεμέλια ξεχωρίζουν από τη διαφορά του υλικού, γιατί αυτά είναι από γερές ακατέργαστες πέτρες.

          Το σχέδιο του ναού είναι σύνθετο. Παρακολουθούμε εδώ έναν ‘’ερετρικό ‘’ ρυθμό, ένα συνδυασμό ιωνικών ( εσωτερικά ) και δωρικών

( εξωτερικά ) στοιχείων.

          Το πάντρεμα αυτό – δύο ρυθμών – το συναντάμε και στην Αθήνα         ( όπως στον Παρθενώνα ).

          Από ένα σωζόμενο κιονόκρανο, ο Α. Αuberson συμπεραίνει πως ο ναός άρχισε να οικοδομείται ανάμεσα στο 530 και στο 520 π.χ.

          Οι μορφές του αετώματος – σύμφωνα – με την τεχνοτροπία τους – πρέπει να τέλειωσαν γύρω στο 505 π.χ. Επομένως η ανοικοδόμηση του κράτησε 20 με 25 χρόνια.

Οι παραστάσεις του δυτικού αετώματος είναι από απ’ τα σπάνια δείγματα της υστεροαρχαϊκής τέχνης. Άγαλμα τοξότη από το αέτωμα αυτό βρίσκεται στο Palazzo Conservatori της Ρώμης.

          Ο μνημειώδης πρώιμος αρχαϊκός ναός ήταν περίπτερος, περιβαλλόταν δηλαδή – κι από τις τέσσερις πλευρές του – από μια σειρά κολώνες ( οι περιβαλλόμενοι από δύο σειρές λέγονται ‘’ δίπτεροι ‘’ ).

          ¨Όλες οι κολώνες του ( 6 κατά πλάτος και 19 κατά το μήκος ) ήσαν ξύλινες.

          Ο σηκός του ( ο κυρίως ναός ) είχε πλάτος 20 πόδια ( κάθε ιονικό πόδι 34,9 εκ. ) , και μήκος 97,3 πόδια ( 100 σχεδόν πόδια, ήταν δηλαδή εκατόμπεδος ). Μετατρέποντας τα πόδια σε μέτρα οι διαστάσεις του ναού ήσαν 6,98 επί 33,96 μ. ( σχεδόν 7 επί 34 μ. )

          Όπως στον υστεροαρχαϊκό, έτσι και στον πρώιμο αρχαϊκό ναό του Δαφνηφόρου Απόλλωνα το πλάτος του τοίχου της πίσω και των πλαϊνών πλευρών είναι ίδιο, 6 πόδια ( 2,1 μ ), ενώ της πρόσοψης 10 πόδια ( 3,49 μ ).

                  

          Ο υπέροχος τούτος ναός είναι ένας από τους σημαντικότερους της εποχής του σύγχρονος και συγγενής του Ηραίου της Σάμου.

          Είναι ο μοναδικός περίπτερος ναός ιωνικής έμπνευσης, στην κυρίως Ελλάδα, και μοναδικός για το μήκος του ( 100 πόδια ). Paul Auberson και Karl Schefold (Ερέτρια, σ.154 ) γράφουν πως για τους πρώιμους αρχαϊκούς χρόνους , αποτελεί την καλύτερη μαρτυρία , για την αξία της Ερέτριας εκείνης της εποχής. Η πόλη τότε βρισκόταν σε μεγάλη ακμή.

          Ο προσανατολισμός του είναι νοτιοανατολικός και ανήκει στα σπάνια οικοδομήματα της ελληνικής τέχνης.

          Σ’ αυτό το ναό του 8^ου π.χ. αιώνα βρέθηκαν χρυσά ελάσματα, ένα μεγάλο αγγείο ερετριακής κεραμικής ( του 8^ου αιώνα ), πάνω στο οποίο είναι ζωγραφισμένο ένα άλογο που βοσκάει και μια χάλκινη αλυσίδα με σύνθετους κρίκους, μάλλον ιταλικής προέλευσης.

          Ακόμα, στο ναό αυτό βρέθηκαν και πολλά αφιερώματα από την Ανατολή .

          Τούτο φανερώνει την παρουσία Φοινίκων και Αραμαίων στην Ερέτρια . Μια χάλκινη παρωπίδα αλόγου προέρχεται από τη βόρεια Συρία. Ένας Αίγαγρος που βρέθηκε σ’ έναν αποθέτη ιερών αντικείμενων, στα νοτιοανατολικά του ναού προέρχεται μάλλον, από το Ιράν.

          Βλέπουμε λοιπόν πως τον 8^ο αιώνα , που η Αθήνα είναι σχετικά απομονωμένη , η Ερέτρια αναπτύσσει δραστηριότητα σ’ ολόκληρη τη Μεσογειακή λεκάνη. Βόρεια του ναού του Δαφνηφόρου Απόλλωνα υπάρχουν τα θεμέλια ενός προγενέστερου σημαντικού ναού της ύστερης γεωμετρικής περιόδου.

          Χαρακτηριστικά του ναού αυτού είναι το μεγάλο μήκος του, η κεντρική κιονοστοιχία – ή ύπαρξη της οποίας κι αν ακόμα δεν έχει αποδειχθεί θεωρείται βέβαιη - , καθώς και η αψίδα που καταλήγει. Η στέγη του πρέπει να ήταν από καλάμια, τα οποία θα είχαν μεγάλη κλίση.

          Ο αψιδωτός τούτος ναός ήταν εκατόμπεδος  ( 100 πόδια μήκος ) με αναλογία 1: 5 ( ένα προς πέντε ). Ο προσανατολισμός του είναι λίγο νοτιότερος και σ’ ένα σημείο η νότια τοιχοδομία του ακουμπάει τη βορειο-ανατολική γωνία του πρώιμου αρχαϊκού ναού. Είναι ο παλιότερος εκατόμπεδος – στην κυρίως Ελλάδα – κι ένας απ’ αυτούς που έχει υμνήσει ο Όμηρος. Προηγείται μόνο ο εκατόμπεδος ναός της Ήρας στη Σάμο            

 ( P.Auderson – K. Schefold, σ.155-156 ).

          Κάτω ακριβώς από τα θεμέλια του πρώιμου αρχαϊκού ναού βρίσκονται λείψανα αψιδωτού γεωμετρικού κτίσματος , διαστάσεων 7,50 επί 11,50 μ. Έχει νότιο προσανατολισμό και είναι το παλαιότερο γνωστό κτίσμα της νεοϊδρυθείσας  ( αρχαίας ) Ερέτριας . Κατά τους ειδικούς , το ιδιόμορφο αψιδωτό τούτο κτίσμα δεν ήταν ο ίδιος ο ναός του Απόλλωνα, αλλά ένα ιδιαίτερο ανάθημα, μια απομίμηση του πρωιμότατου μυθικού ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς, που ήταν ένα είδος καλύβας, κατασκευασμένη από κλαδιά δάφνης ( βάγιας ), φερμένα από τα Τέμπη  ( Παυς. Χ 5,9 ). Ήταν, δηλαδή, ένα Δαφνηφορείο. 

          Η ανεύρεση, σ’ αυτό το χώρο, πήλινων βάσεων – διαμέτρου 0,45 μ. και ύψους 0,15μ. –που τοποθετούνταν οι κορμοί των δέντρων , για να έχουν κάποια μόνωση, από την υγρασία, επιβεβαιώνει τη σκέψη ότι το αψιδωτό κτίσμα ήταν Δαφνηφορείο. Έπειτα και ο Απόλλωνας της Ερέτριας – όπως προαναφέρθηκε – αποκαλείται Δαφνηφόρος.

Φαίνεται όμως πως η ξύλινη καλύβα δεν θα άντεξε πολύ στις καιρικές συνθήκες, γι’ αυτό οι τοίχοι της γρήγορα έγιναν λίθινοι.

Λίγο αργότερα, και τούτο το οίκημα αντικαταστάθηκε με άλλο οικοδόμημα – σε λίγο ψηλότερο επίπεδο – του οποίου ένα μεγάλο μέρος ήταν κατασκευασμένο από ξύλο και όπως λένε οι ειδικοί συνυπήρξε, για μερικά χρόνια, με τον εκατόμπεδο.

Να προστεθεί πως σ’ αυτό το χώρο ο Ιωάννης Πετρώφ στον ‘’Άτλαντα ‘’ , που εξέδωσε το 1887 ( δέστε ‘’Χαρακτηριστικά της Εύβοιας‘’ , Συλλογή Γιάννη Κ. Καράκωστα, έκδοση Εταιρείας Ευβοϊκών Σπουδών, 1999 ) τοποθετεί την ‘’Παλαιά Ερέτρια ‘’ . Το λιμάνι, όμως , της αρχαίας πόλης ( Αμαρύνθου ή Ερέτριας ) βρίσκονταν στην προκυμαία της σύγχρονης κωμόπολης .

Η Αμάρυνθος ήταν το πλουσιότερο και σημαντικότερο προάστιο της αρχαίας Ερέτριας. Τη μεγαλύτερη αίγλη της, όμως, καρπωνόταν από τον περιώνυμο ναό της .

Τούτο συμπεραίνεται από το ότι σ’ ένα σημείο που εμφανίζονται τα κτήρια ενώνονται με στηρίγματα. Πάνω στα θεμέλια αυτού του κτίσματος οικοδομήθηκε ο πρώιμος αρχαϊκός ναός και πάνω σ’ αυτόν, όπως προαναφέρθηκε ο τελευταίος υστεροαρχαϊκός του 530-505 π.χ.

Στη βορειοδυτική γωνία του πρώιμου αρχαϊκού ναού προϋπήρχε ένα πολυγωνικό κτίσμα στις ίδιες, σχεδόν διαστάσεις του Δαφνηφορείου.

Πολλοί πιθανολογούν πως αυτό ήταν ο διάδοχος του Δαφνηφορείου και το έφτιαξαν έτσι για να μοιάζει με το δεύτερο μυθικό ναό του Απόλλωνα των Δελφών, του οποίου οι τοίχοι ήταν από κηρήθρα μελισσών και η στέγη από φτερά πουλιών ή πιθανότερο από κλαδιά φτέρης. ( Παυς. 1,5 ).

Ο υστεροαρχαϊκός  ναός ήταν καιαυτός περίπτερος, με νοτιοανατολικό προσανατολισμό, όπως και ο πρώιμος αρχαϊκός, πάνω στα θεμέλια του οποίου, εξάλλου, είχε κτιστεί, μόνο που είχε μεγαλύτερες διαστάσεις. Είχε μήκος 100 πήχες, ενώ ο πρώτος 100 πόδια περίπου.

Οι εξωτερικές του κολώνες ήταν μαρμάρινες και είχε  6 κατά πλάτος και 14 κατά μήκος. Παράλληλα, διέθετε και διπλή εσωτερική κιονοστοιχία, αποτελούμενη από 16 κολώνες ( 8 σε κάθε σειρά ). Όμως, είχε και άλλες τέσσερις κολώνες : δύο στον πρόναο και δύο στον οπισθόδομο ( το πίσω τμήμα του σηκού ).

Οι διαστάσεις του κυρίως ναού ήταν 20,55 επί 47,80 μ.

Για τον υστεροαρχαϊκό ναό ο P.Auderson συμπεραίνει πως μονάδα μέτρησης του ήταν το φειδώνιο πόδι  ( 32,7 εκατοστά ). Κάθε σκαλοπάτι είχε ύψος ένα πόδι.

Στη ΒΑ πλευρά του ναού βρίσκεται σειρά βάσεων με εγκοπές, για την τοποθέτηση αναθημάτων και επίγραφων στηλών ( πέτρινων τετραγωνισμένων πλακών, δηλαδή, πάνω στις οποίες ήταν γραμμένοι νόμοι, ψηφίσματα, συμφωνίες κ.λ.π . ). Σ’ αυτές εδώ τις βάσεις βρέθηκαν σημαντικές επιγραφές .

Ο υπέρλαμπρος τούτος ναός του Δαφνηφόρου Απόλλωνα, φαίνεται πως δεν καταστράφηκε τελείως το 490 π.χ. από τους Πέρσες.

Τούτο συμπεραίνεται από τις μορφές του αετώματος, οι οποίες δεν έχουν διαβρωθεί. Οι περισσότερες, όμως, από τις εναέτιες αυτές παραστάσεις, δυστυχώς, αρπάχτηκαν από τους Ρωμαίους και μόνο ένα μικρό μέρος γλίτωσε.

Μια απ’ αυτές τις συνθέσεις – από το δυτικό αέτωμα του ναού - , η αρπαγή της βασίλισσας των Αμαζόνων Αντιόπης, από το βασιλιά της Αθήνας Θησέα, είναι μάλλον το σπουδαιότερο μνημείο της Ερέτριας.

Το αριστουργηματικό αυτό γλυπτό σύμπλεγμα – από το Μουσείο της Χαλκίδας , που βρισκόταν – το 1988 είχε ταξιδέψει στις Η.Π.Α., για να πάρει μέρος, μαζί με τα άλλα έργα τέχνης , σε έκθεση που έγινε εκεί.

Στις αρχές του 1990, μετά την επιστροφή του – από το υπερατλαντικό του ταξίδι και έπειτα από απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου – αποχαιρέτισε την ευβοϊκή πρωτεύουσα και όδευσε προς το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ερέτριας .

Έτσι, το κορυφαίο τούτο έργο τέχνης – που είχε χρονολογηθεί στο 510 με 505 π.χ. – έπειτα από πολλά χρόνια επέστρεψε στο φυσικό του χώρο, στη γενέθλια γη.

Η Έβη Τουλούπα πιστεύει πως : οι παραστάσεις του ναού του Δαφνηφόρου Απόλλωνα είναι δώρο των Αθηναίων. Ο Πεισίστρατος, γράφει ( Αρχαιολογία , τεύχος 42, σελ 27 ), που ήταν εξόριστος στην Ερέτρια, το 536 π.χ. με την βοήθεια τω ‘’ Ιππέων ‘’ κατόρθωσε να καταλάβει την αρχή της Αθήνας.

Την συμπαράσταση των Ερετριέων, λέει , είχαν επιδιώξει και οι Αλκμεωνίδες (οι αντίπαλοι του Πεισίστρατου ), οι οποίοι ίσως έμειναν κι αυτοί εκτοπισμένοι στην Ερέτρια, μαζί με τις 700 οικογένειες τους, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Αθήνα διωγμένοι από τον Πεισίστρατο.

Οι Αλκμεωνίδες, αναφέρει, ανέλαβαν μάλλον από ευγνωμοσύνη προς τους ερετριείς – την υποχρέωση που είχαν αναλάβει και στους Δελφούς -, να κατασκευάσουν ένα μαρμάρινο αέτωμα , για το νέο δωρικό περίπτερο ναό του Δαφνηφόρου Απόλλωνα. Τούτο τουλάχιστον, γράφει, μαρτυρούν τα εναέτια γλυπτά με τις μορφές της θεάς Αθηνάς και του αθηναίου ήρωα Θησέα. Το θέμα της αμαζονομαχίας – αγαπητό γύρω στο 500 π.χ. – ήταν ένα μυθικό παράλληλο του αγώνα των Ιώνων εναντίων τω Περσών, που άρχιζε εκείνα τα χρόνια.

Μετά την καταστροφή του 490, είναι γνωστό πότε και σε ποια έκταση επισκευάστηκε ο ναός. Το βέβαιο είναι πως τον 4^ο π.χ. αιώνα ήταν σε λειτουργία, όπως φαίνεται από τις επιγραφές και τα ψηφίσματα που βρέθηκαν εκεί.

Να προστεθεί εδώ πως, τον Απόλλωνα τον τιμούσαν και με άλλες γιορτές, όπως τα γνωστά ‘’ Δφνηφόρεια ‘’, που γίνονταν κάθε 9 χρόνια στους Δελφούς, τα Τέμπη και τη Θήβα.

Στη θέση που βρίσκεται ο ναός του Απόλλωνα, στις αρχές του Μεσαίωνα ( 5^ος αιώνας μ.Χ. ) χτίστηκε χριστιανική εκκλησία. Τούτο συμπεραίνεται από την ανεύρεση – στα θεμέλια του – κιβωτιόσχημων τάφων.

Ο D.Knoefler είχε παρατηρήσει – κοντά στο ναό – και δύο θραύσματα από πρώιμο βυζαντινό θωράκιο. Ενώ λίγο βορειότερα, αποκαλύφθηκε νεκροταφείο ύστερης αρχαιότητας, το τελευταίο χρονολογικά κατάλοιπο της Αρχαίας Ερέτριας.

Ιερό Άρη και Αφροδίτης

Λίγο αργότερα από τα δυτικά τείχη και στο μισό περίπου της απόστασης Αρχαίου Θεάτρου – Μουσείου, στα Β.Α του ‘’ ανακτόρου ‘’ ΙΙ ( όπως λένε το ένα από τα τρία αρχοντικά κτίσματα, που βρέθηκαν εκεί ) υπάρχουν ερείπια ιερού της αρχαϊκής περιόδου. Το κτίσμα τούτο το οποίο έχει οικοδομηθεί πάνω σε ένα μεγάλο λάκκο – αποθέτη της γεωμετρικής εποχής, είχε καταστραφεί από φωτιά.

          Τα αρχαϊκά κατάλοιπα είναι πολύ λίγα, γιατί ο χώρος ισοπεδώθηκε, πριν ανακατασκευαστεί το νέο ιερό του 5^ου π.χ. αιώνα.

Ο Π. Θέμελης ( Αρχαιολογίας τ.42, σ.29 ), από κάποια επιγραφή , που βρέθηκε πάνω σε θραύσματα αγγείων, υποθέτει πως τούτο το ιερό ήταν αφιερωμένο στη λατρεία της Αφροδίτης.

Αντίθετα, η Έφη Σακελλαράκη ( Ερέτρια 1995, σ.33 ), από ελλιπή επιγραφή που βρέθηκε σε όστρακο ( κομμάτι από πήλινο αγγείο ) και συμπληρώνεται ως Ενυάλιου ( ήταν θεός του πολέμου, ο οποίος αργότερα ταυτίστηκε με τον Άρη ), έχει τη γνώμη πως ο ναός αυτός πρέπει να ήταν αφιερωμένος στο θεό Άρη.

Όμως σε προσωπική συζήτηση που είχα ( τον Ιούλιο του 1989 ) με τον Karl Reber – τον, τότε , γραμματέα της Αρχαιολογικής Σχολής – μου είπε πως έπειτα από την ανεύρεση και άλλου οστράκου , στο χώρο κάτω από την Δυτική Πύλη, που έγραφε πάνω τη λέξη Αφροδίτη, ο διευθυντής της Ελβετικής Σχολής, καθηγητής κ. Pierre Ducrey πιστεύει πως σ’ αυτό το ιερό συστεγαζόταν ο Άρης και η Αφροδίτη.

Ναός του Διόνυσου

Ο ναός που βρέθηκε νοτιοανατολικά του Θεάτρου και Β.Α της Δυτικής Πύλης, από τη θέση του  ( επειδή δηλαδή βρισκόταν κοντά στο θέατρο ) συμπεραίνεται πως ήταν αφιερωμένος στον Διόνυσο. Οι ειδικοί πιστεύουν πως και τούτος ο ναός ήταν ‘’ περίπτερος ‘’ .

Κατά τον Auberson, είχε 6 κολώνες στην πρόσοψη και 11 στις κατά μήκος πλευρές του, όπως και ο ναός του Ασκληπιού στην Επίδαυρο. ( του 380 π.χ. ).

Και ο ναός του Διόνυσου – όπως του Δαφνηφόρου Απόλλωνα – στην κάτοψη παρουσιάζει ένα ‘’ ερετρικό ‘’σχέδιο, ένα συνδυασμό δηλαδή δωρικών και ιωνικών στοιχείων.

Οι Αμερικάνοι – στην ανασκαφή που έκαναν – βρήκαν, κάτω από το ναό και κάτω από τη θεμελίωση του, ένα ασβεστολιθικό στρώμα με ίχνη φωτιάς . Τούτο ερμηνεύεται ως κατάλοιπο της Περσικής καταστροφής, του 490 π.χ.

Από επισταμένη μελέτη, που έκανε ο Ευστ.Ν.Πάλης σε δύο επιγραφές ( Α.Ε 1853 και 1892 ), υποθέτει πως τον Διόνυσο τον τιμούσαν στην Ερέτρια και με γιορτές : τα ‘’ Διονύσια ‘’ όπως τα έλεγαν. Προσθέτει δε πως σ’ αυτές τις γιορτές, γινόταν και πομπές ( παρελάσεις ).

Ανατολικά και μπροστά από το ναό υπάρχουν θεμέλια από βάθρα αγαλμάτων .Εδώ βρίσκεται και ο ‘’ βωμός ‘’. Ο γύρω από το βωμό λατρευτικός χώρος ανήκει στο ναό και στο Θέατρο.

Θεσμοφόριο ( ιερό της Δήμητρας )

Σε απόσταση 150μ περίπου βορειοδυτικά από το άνω γυμνάσιο ( περιοχή θεάτρου σε ανασκαφή που έγινε από τον Κουρουνιώτη , βρέθηκε άλλο ένα ιερό.

Από μια αναθηματική επιγραφή, που έγραφε : ‘’ εις την κόρην ‘’ , και τον μεγάλο αριθμό πήλίνων γυναικείων ειδωλίων , του 3^ου αι. π.Χ , που βρέθηκαν εκεί , το ονόμασαν Θεσμοφόριο ( από το θεσμοφόρος ). Θεσμοφόρος είναι προσωνυμία ( πρόσθετο όνομα ) της Δήμητρας , της θεάς της γεωργίας και της γονιμότητας , απ’ όπου και τα γνωστά ‘’ Θεσμοφόρια ‘’ ( γιορτές που έπαιρναν μέρος μόνο έγγαμες γυναίκες , για να τιμήσουν τη Δήμητρα ).

Ο Πλούταρχος αναφέρει ( Αίτια Ελληνικά ) πως, όντως , στην περιοχή της Ερέτριας λατρευόταν και η Δήμητρα . Μας πληροφορεί μάλιστα και για ένα περιστατικό , από το τέλος του Τρωικού πολέμου , που συνδέεται με τις γιορτές αυτές.

Σύμφωνα με αυτό , όταν επέστρεφε ο Αγαμέμνονας από την Τροία – φέρνοντας μαζί του και τις αιχμάλωτες Τρωαδίτισσες - , σταμάτησε για λίγο στην Ερέτρια.

Τις μέρες εκείνες συνέπεσε να γιορτάζουν τα Θεσμοφόρια .Την ώρα , όμως , της τελετής φύσηξε ούριος ( ευνοϊκός για ταξίδι ) άνεμος .Τότε , ο Αγαμέμνονας αναγκάστηκε , πριν τελειώσει η γιορτή , να πάρει τις γυναίκες της Τροίας , να μπουν στα πλοία και να ξεκινήσουν για τις Μυκήνες.

Από τότε , λέγεται , - σε ανάμνηση της Ερέτριας αυτού του περιστατικού , στις γιορτές της Δήμητρας – οι γυναίκες της Ερέτριας έψηναν τα κρέατα στον ήλιο και όχι στη φωτιά .

Επίσης , δεν απευθύνονταν στη θεά με επίκληση : ‘’ Καλλιγένια , όπως συνηθιζόταν και τούτο , γιατί θεώρησαν υπεύθυνη , που τους χάλασε τη γιορτή .

Το ‘’ Καλλιγένια ‘’ ήταν άλλη μια προσωνυμία της Δήμητρας και λεγόταν για όποιες γυναίκες έκαναν ωραία παιδιά.

Ο Γουναρόπουλος λέει ( σ. 103 ) πως τη θυσία , που έκαναν – τη μέρα αυτή στη Δήμητρα – οι γυναίκες της Ερέτριας την ονόμαζαν ‘’ Ζημία ‘’ , ίσως για τη ζημιά που έπαθαν τη μέρα εκείνη , που τους χάλασε η γιορτή. ( Πλούταρχου Ελληνικά ).

Προσθέτει μάλιστα , πως οι Ερετριανοί έκαναν και άλλη θυσία , που την ονόμαζαν ‘’ Δίωγμα ‘’ ( απόδιωγμα ) χαλκιδικό. Τη θυσία αυτή την έκαναν, λέει , για να θυμούνται τη μέρα που - κάποτε – κατάφεραν να διώξουν τους Χαλκιδέους μακριά.

Ογδόντα μέτρα περίπου, ανατολικά από τούτο το ιερό, σε ανασκαφή που έκανε ο Κ.Δαβάρας , ύστερα από υπόδειξη του O. Reverdin , βρέθηκε κι άλλο ιερό. Από τα κλασικά και πρώιμα ελληνιστικά ειδώλια ( κυρίως γυναικεία ) που βρέθηκαν ,η I. Metzger συμπεραίνει πως κι εδώ είναι ένα άλλο Θεσμοφόριο .

Αντίθετα , ο Π. Θέμελης πιστεύει ότι πρόκειται για ιερό ναό της Ολυμπίας Αρτέμιδας . Τούτο το στηρίζει στην ομοιότητα των εδώ αναβρεθέντων αναθημάτων , με εκείνα που βρέθηκαν στο ναό της Βαυρωνίας Αρτέμιδας , στην  Αττική .

Η τοιχοδομία του ιερού είναι της ύστερης αρχαϊκής και της πρώιμης κλασικής περιόδου. Στην ίδια εποχή ανήκει και ένας μεγάλος αποθέτης αγγείων, που βρέθηκε στον ίδιο χώρο. Ο εδώ ευρισκόμενος βωμός είναι ενσωματωμένος με το βράχο .

          Όμως , και οι Ελβετοί ειδικοί , που ασχολήθηκαν με το θέμα αυτό , τα τελευταία χρόνια , κατέληξαν πως σ’ αυτό το χώρο ήταν Θεσμοφόριο.

          Από τα ειδώλια που βρέθηκαν εδώ , συμπεραίνεται πως η θεά λατρεύτηκε σ’ αυτό χώρο μέχρι το 198 π.Χ.. Ήταν η χρονιά που καταστράφηκε το ιερό και, μάλλον , δεν ξανακατασκευάστηκε.

Ναός της Ίσιδας

Στο νοτιοανατολικό άκρο της πόλης , σ’ ένα χώρο που τη χειμερινή περίοδο λιμνάζει από τα νερά και λίγο δυτικότερα από το κάτω Γυμνάσιο , βρέθηκαν τα ερείπια του ιερού της Αιγύπτιας θεάς Ίσιδας.

          Το ναι αυτό είχαν χτίσει ‘’ Αιγύπτιοι ‘’ , Έλληνες δηλαδή που είχαν έρθει από την Αίγυπτο , την πρώιμη ελληνιστική περίοδο, γύρο στο 300 π.Χ.

          Τα χρόνια εκείνα , στην Ερέτρια φτάνουν μέτοικοι από διάφορα μέρη,    κυρίως όμως από την Αίγυπτο. Η λατρεία της Ίσιδας γνώρισε μεγάλη άνθηση από τον 3^ο και 2^ο π.Χ αιώνα .

          Μετά την καταστροφή του 198 π.Χ. ο ναός οικοδομήθηκε ξανά και πάλι το 87 π.Χ. Πολλά κομμάτια από σπασμένα αγγεία και κεραμίδια , όπως και τα ίχνη φωτιάς  προέρχονται απ’ αυτή την καταστροφή , η οποία ήταν και η τελευταία .

          Η κατασκευή του ναού της Ίσιδας εδώ φανερώνει τις εμπορικές σχέσεις της Ερέτριας, κατά την περίοδο εκείνη, με το ισχυρό βασίλειο των Πτολεμαίων. Η ανασκαφή του Ισείου έγινε από τον Παπαδάκη το 1915.

          Από τα αγάλματα και τα αναθήματα τα περισσότερα είχαν κλαπεί . Βρέθηκαν μόνο δύο μαρμάρινα αγάλματα  : η Κυβέλη καθισμένη σε θρόνο και ένα σύμπλεγμα Αφροδίτης και Άδωνη . Ακόμα , λίγα πήλινα αγγεία , λύχνοι , πολλά όστρακα  και 352 χάλκινα νομίσματα.Σε κάποιο χώρο, στα νότια του ναού , υπήρχε και ένα πηγάδι .

          Να προστεθεί πως, την εποχή που χτίστηκε το Ισείο , ο ναός βρισκόταν κοντά στην ακτογραμμή . Αργότερα , λόγω των προσχώσεων , βρέθηκε μακριά.

Σε μεταγενέστερη περίοδο – μετά την κατασκευή του ναού – προστέθηκαν και τρεις χώροι καθαρμού, που ανταποκρίνονταν στις ιδιαίτερες ανάγκες λατρείας της θεάς.

          Μια αναθηματική πλάκα που βρέθηκε εδώ μας πληροφορεί πως ο Αλέξιππος , ο γιος του Άγονα και της Κλερέτης , κόρης του Αμφινίκου, έκανε προσφορά για τη διακόσμηση των τοίχων και των δαπέδων του ναού .

          Από τον τύπο των γραμμάτων της επιγραφής , φαίνεται πως η προσφορά έγινε το πρώτο μισό του 2^ου αιώνα , κατά την ανοικοδόμηση δηλαδή του ναού , έπειτα από την καταστροφή του 189 π.Χ.

          Να αναφερθεί εδώ πως , κατά μια εκδοχή , η Ίσιδα ήταν ευβοιωτοπούλα. Αλλά ας παρακολουθήσουμε για λίγο την μυθολογία μας.

          Λένε πως ο Δίας , ο πατέρας θεών και ανθρώπων , έτρεφε ιδιαίτερη συμπάθεια για την Εύβοια , γι’ αυτό και την επισκεπτόταν συχνά.

          Τούτο το νησί και συγκεκριμένα το βουνό Όχη είχε διαλέξει , για να περάσει και την πρώτη νύχτα του γάμου του, με την επίσημη αγαπημένη του , την Ήρα , γι’ αυτό και ονομάστηκε Όχη , για την οχεία ( = συνουσία ,συνεύρεση ) του ζεύγους εκεί.

          Πολλές φορές , όμως , ο άτακτος Δίας το έσκαγε από την κορυφή του μεγάλου Ολύμπου κι ερχόταν εδώ στη – στη γη του μικρού Ολύμπου- , για να περάσει ξέγνοιαστες και χαρούμενες στιγμές.

          Σε μια , λοιπόν απ’ αυτές τις επισκέψεις στην Εύβοια γν΄ώρισε την πανέμορφη – και καλλίγραμμη Ιώ , η οποία τον συγκίνησε πολύ.

          Έτσι και ο άρχοντας του Ολύμπου δεν άργησε να δημιουργήσει μια νέα σχέση με την όμορφη ευβοιωτοπούλα και κατ’ άλλους κόρη του βασιλιά του Άργους Ίναχου και ιε΄ρα στο ναό της Ήρας . Έδειξε δε τόσο μεγάλη εύνοια για αυτή, ώστε της έκανε την εξαιρετική τιμή να γίνει μητέρα του γιου του Έπαφου .

          Η Ήρα, όμως μαθαίνοντας τα νέα κατορθώματα του καλού της , έγινε έξω φρενών . Ο Δίας, τότε , για  να την γλιτώσει από τη μανία της γυναίκας του , την έκρυψε σε μια σπηλιά , που την έλεγαν ‘’ βοός αυλή ‘’ . Η σπηλιά αυτή βρισκόταν σε απόκρημνη νοτιοευβοϊκή παραλία του Αιγαίου , κατ’ άλλους σε ακτή του ευβοϊκού , κοντά στη Δύστο . Εκεί η Ιώ γέννησε και ον Έπαφο.

          Η ζηλότυπη όμως Ήρα αφού ανακάλυψε το κρησφύγετο της τη μεταμόρφωσε σε δαμάλα – αγελάδα. Και η εκδίκηση της δε σταμάτησε εδώ, συνέχεια την ενοχλούσε .Κάποια στιγμή της έστειλε και μια αλογόμυγα να τη βασανίζει, με τα ανελέητα τσιμπήματα  της , και έβαλε τον ‘’ Πανόπτη Άργο ‘’ να τη φυλάει.

          Τότε ο Δίας , για να βάλει τέλος στα βάσανά της , διέταξε το φτεροπόδαρο Ερμή να μεταφέρει μάνα και γιο στην Αίγυπτο.

          Εκεί γράφει ο Θ. Θεοχάρης ( εφημ. Προοδευτική Εύβοια , 14-06-90 ) – επικαλούμενος τον Ηρόδοτο -  ο Έπαφος έγινε θεός των Αιγυπτίων Άπις και η Ιώ η θεά Ίσιδα η οποία ταυτιζόταν με την Δήμητρα και την Αφροδίτη.

Απροσδιόριστα ιερά

Εδώ θ’ αναφερθούν κάποιες σκέψεις αρχαιολόγων , για ιερά που πιθανολογούν , από κάποιες ενδείξεις που έχουν , πως θα υπήρχαν στην Ερέτρια .

          Οι ειδικοί υποστηρίζουν πως υπάρχουν πολλές ελπίδες , στην Ακρόπολη να βρεθούν και ιερά του Δία και της Αθηνάς.

          Ναός του Δία – αν όχι στην Ακρόπολη – στην ευρύτερη περιοχή θα πρέπει να υπήρχε , αφού είναι γνωστό λατρευόταν σ’ όλη την Εύβοια και κατά μια εκδοχή , ανατράφηκε από τους Κουρήτες μέσα σε ναό που έκτισαν στην Αιδηψό , τον οποίο και ονόμασαν  ναό του Δία.

          Ο Κουρουνιώτης , μάλιστα , στις ανασκαφές της Δ. Πύλης , βρήκε όρο (ορόσημο στήλη που δείχνει τα όρια ναού ) από ιερό του Δία του Ομολοίου .

          Κατά μιαν άλλη εκδοχή , ο Δίας έφερε τους Κουρήτες στην Εύβοια , για να προστατέψουν την Ήρα και το μεγαλοπρεπή ναό της , που βρισκόταν στην ψηλότερη κορφή της Δίρφης. Η Ήρα που ήταν παιδί του Κρόνου και της Ρέας , κατά τον Παυσανία , μεγάλωσε στην Εύβοια . Από τα πρώτα της βήματα , τη θεά φρόντιζε μια ντόπια ‘’ παραμάνα ‘’ , η Μάκρις . Αργότερα την ονόμασαν και ‘’ Διρφύα Ήρα ‘’ , από το δέσιμο που είχε με τούτα τα χώματα.

Ο Ευθ. Ν. Πάλλης (1968 ) αναφέρει ότι στην Ερέτρια γινόταν και γιορτές προς τιμήν της Ήρας . Είναι γνωστό πως ετούτη η θεά λατρευόταν σ’ ολόκληρο το νησί της Εύβοιας και πως το ψηλότερο βουνό της ήταν αφιερωμένο σ’ αυτή. Λέγεται δε πως στην κορφή της Δίρφης υπήρχε ο ναός της Ήρας . Υπάρχουν πολλές πιθανότητες , φυσικά , ναός της Ήρας της προστάτιδας του γάμου, που υπήρχε και στην Ερέτρια.

          Η Σακελλαράκη ( Ερέτρια 1995, σ.14 )αναφέρει πως, 50μ ΒΑ από το ναό του Δαφνηφόρου Απόλλωνα , ήρθαν στο φως λείψανα ιερού , όπως και ημικυκλικός βωμός στα δυτικά του , που αποδόθηκαν στην Αρτέμιδα.

          Έρευνες της Ελβετικής Σχολής έφεραν στο φως την επιγραφή             ‘’ Αρσινόη Φιλάδελφος ‘’ . Τούτο αποδεικνύει τη λατρεία της αιγύπτιας βασίλισσας στην Ερέτρια ( Προδ. Εύβοια 22-8-90 ). Ο Επ. Βρανόπουλος λέει πως η Αρσινόη ήταν Ελληνίδα , της δυναστείας των Πτολεμαίων.

          Στην Ερέτρια – αν και δεν έχει βρεθεί ακριβώς που – υπήρχε και κοινός λατρευτικός χώρος της Λητώς και των παιδιών της , που θεωρούνταν κουροτρόφοι  ( ανάτρεφαν δηλαδή κούρους , παλικάρια ) . Τούτο συμπεραίνεται από την ανεύρεση τριών όρων κοινού ιερού : του Απόλλωνα, της Άρτεμης και της Λητώς , καθώς και ενός αγαλματίου  της Αρτέμιδος .

          Είναι γνωστός , βέβαια , ο δεσμός της Λητώς , όπως και της κυνηγήτρας Αρτέμιδας και του Φοίβου Απόλλωνα με την Εύβοια.

          Κατά το μύθο , η Λητώ – η κόρη του Κοίου και της Φοίβης – μετά το άγριο κυνηγητό από τη μαινόμενη Ήρα , όταν πληροφορήθηκε πως είχε μείνει έγκυος από τον σύντροφό της , κατέφυγε στην ευοική γη, όπου ανέθρεψε τα δύο παιδιά της. ( Θ. Θεοχάρης , εφ. Προοφ. Εύβοια 14-6-90 )

          Σε ανασκαφή που ολοκληρώθηκε το 1982 από τον Π. Θέμελη             ( ΑΕΜ, τ.ΚΣΤ΄, σ.353 ), ήρθε στο φως ένα κυκλικό κτίσμα , που εξωτερική διάμετρο 3,20μ. και βρίσκεται Α. από το σπίτι με το μωσαϊκό , λίγο δεξιότερα από το τέρμα της οδού του Δαφνηφόρου Απόλλωνα και 2,5 μόλις μέτρα Β.Α από τον περίβολο του ‘’ ρωμαϊκού τεμένους ‘’. Μέσα και έξω από τη Θόλο – που η κατασκευή της υπολογίζεται ανάμεσα στον 4^ο και 2^ο π.χ αι. – ανακαλύφτηκαν παλαιοχριστιανικοί τάφοι.

          Το κυκλικό τούτο οικοδόμημα , λένε , πως πρέπει να είχε λατρευτικό χαρακτήρα και θα είχε κτιστεί για να τιμηθεί ο Ερμής – ο  προστάτης των στρατοκόπων – ή για την τρίμορφη θεά Εκάτη , η οποία έφερε  και την προσωνυμία Ενοδία ( εν τη οδό, παρά την οδό. ).

          Τα λατρευτικά αυτά κτίσματα στήνονται στα τρίστρατα , αλλά και κοντά στα σπίτια , για να διώχνουν , ν’ απομακρύνουν το κακό.

          Ο Θέμελης , όμως , λέει πως πιθανότερο είναι η θόλος αυτή να συνδέεται με τη λατρεία του ήρωα Ηρακλή , που είχε τη δύναμη να διώχνει μακριά το κακό και να προστατεύει το σπίτι και την οικογένεια. 

          Είναι γεγονός πως ο Ηρακλής ήταν πολύ αγαπητός στους ερετριανούς . Κι απόδειξη της αγάπης τους ήταν οι παιδικοί και εφηβικοί αθλητικοί αγώνες που έκαναν στην πόλη τους , για να τον τιμήσουν.

          Να προστεθεί ότι στην Ερέτρια έχουν βρεθεί και επιγραφές , καθώς και κομμάτια από αγάλματα που σχετίζονται με τον Ηρακλή ,αλλά δεν είναι σίγουρο πως η θόλος αυτή αποτελεί το επίσημο ‘’ Ηράκλειο ‘’ της πόλης.

          Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους , οι νέοι της Ερέτριας – εκτός από τον Ηρακλή τιμούσαν και τον Ερμή και την Άρτεμη . Υπάρχουν, λοιπόν, πολλές πιθανότητες κάπου να βρίσκονται και δικά τους ιερά. Το ίδιο , βέβαια , ισχύει και για άλλους θεούς και ημίθεους , όπως του Ασκληπιού , της Υγείας , του Περσέα ( δισέγγονου του Άβαντα ).

          Ο Επ. Βρανόπουλος γράφει ( Αχλαδιώτικα  Νέα , Μάρτιος 1992 ) πως στους πρόποδες της Ακρόπολης υπήρχε και ναός της Δήμητρας και της Περσεφόνης . Στην ‘’ κάτω πόλη ‘’ ( περιοχή του λιμανιού ) πιθανολογείται πως βρισκόταν ιερό του θεού Ναυστόλου , του προστάτη των ναυτικών . Η λατρεία του Ναυστόλου στην Ερέτρια ενισχύεται και με τη γνωστή επιγραφή 256 noros ιερό Ναυστόλου . Επειδή ο όρος αυτός βρέθηκε κοντά στο Ισείο , ο Ν. Παπαδάκης υποθέτει πως το ιερό του Ναυστόλου , προϋπήρχε σ’ αυτό το χώρο και αντικαταστάθηκε από αυτό της Ίσείας.

          Να προστεθεί πως στην ‘’ κάτω πόλη ‘’ , όπου έμεναν κάτοικοι της φυλής των Αειναυτών ( ναυτικός κόσμος και έμποροι ) , γίνονταν  και ναυτικές τελετές , όπως η ‘’ Ναυαρχία ‘’ , προς τιμήν της Ίσιδας.

          Ακόμα , Αειναύτες γιόρταζαν και μια άλλη γιορτή τα : ‘’ Πλοιαφέσια ‘’ .

Ναός Αμαρυνθίας Αρτέμιδας

Αφήσαμε τελευταίο το ναό της Αρτέμιδας , επειδή βρισκόταν λίγο έξω από τα στενά όρια της Ερέτριας .

          Οι Ερετριανοί , είναι γνωστό πως εκτός από τον Απόλλωνα , που ήταν και ο προστάτης της πόλης τους , έτρεφαν μεγάλη αγάπη – λατρεία και για τη δίδυμη αδερφή του θεού του φωτός την Άρτεμη , την προστάτιδα των μητέρων και των παιδιών ( κυρίως των κοριτσιών ), αλλά ( κατά τον Ευριπίδη )  και των αθλητικών αγώνων.

          Η Αρτέμιδα φέρεται και ως δέσποινα και προστάτιδα του ευβοϊκού Ολύμπου και του Κοτύλαιου . Κατά τον Στέφανο Βυζάντιο , ήταν τα ιερά της βουνά.

          Οι ειδικοί είναι βέβαιοι πως σε τούτα τα βουνά υπήρχαν και τα ιερά της θεάς. Στο Μουσείο της Ερέτριας , μάλιστα , υπάρχει και μια κυκλική βάση με την επιγραφή ‘’ Αρτέμιδι Ολύμπια ‘’.

        

  Η Σακελλαράκη ( Ερέτρια 1995 , σ.26 ) αναφέρει πως ναός της          ‘’ Αρτέμιδος Ολυμπίας ‘’ έχει αποκαλυφθεί στο χώρο μεταξύ θεάτρου και άνω γυμνασίου. Το σπουδαιότερο , όμως , από τα ιερά τούτης της θεάς , βρισκόταν στην περιοχή της Αμαρύνθου.

          Ο αρχαιολόγος Δημ. Σταυρόπουλος ( Α.Ε. 1895, σ 156 ) γράφει πως ‘’ Πάντων των ερετρικών ιερών , το αξιολογώτατον και σεμνότατον ήτο το εν Αμαρύνθω της Ερετρικής ιερόν της Αμαρυσίας , από του τόπου καλουμένης. ‘’ .

          Ο υπέρλαμπρος ναός που είχε οικοδομηθεί εδώ , προς τιμήν της θεάς , στηριζόταν σε 80 κολώνες από μάρμαρο , που είχαν φέρει από την Πάρο.

          Εδώ, στα τέλη του Ανθεστηρίωνα ( τέλος Φεβρουαρίου – αρχές Μαρτίου ) γίνονταν – οι πανελλήνιες γνωστές γιορτές – τα λεγόμενα ‘’ Αμαρύσια ‘’ η ‘’ Αμαρύνθια ‘’ .

          Ο Λατίνος ιστορικός Τίτος Λίβιος – που έζησε από το 64 π.Χ. μέχρι το 17 μ.Χ. – αναφέρει ( ΧΧV , 38 ) πως, την εποχή του Μακεδονικού πολέμου ( 212 π.Χ. ) , στην τελετή έπαιρναν μέρος και καρυστινοί .

          Ήσαν γιορτές παρόμοιες με τα αρχαία ‘’ Παναθήναια ‘’ , γι’ αυτό – αν και ο ναός τούτος δεν βρισκόταν μέσα στα στενά πλαίσια της Ερέτριας – έπαιρναν μέρος όλοι οι κάτοικοι της πόλης , όπως και από άλλες πιο μακρινές περιοχές .

          Ο Στράβων μας πληροφορεί πως , τη μέρα της γιορτής , η πομπή  - που ξεκινούσε από την πλατεία αγοράς της Ερέτριας και όδευε προς το ιερό της θεάς – λαμπρύνονταν με 3.000 οπλίτες , 600 καβαλάρηδες και 60 άρματα.

          Κατά τη διάρκεια αυτών εορτών γίνονταν και πολλοί αγώνες : γυμνικοί , ποιητικοί , μουσικοί , ιππικοί , καθώς και το αγώνισμα της πυρρίχης ( πυρρίχιος χορός ).

          Από κάποιους Αμαρύνθιους – που εγκαταστάθηκαν αργότερα στο δήμο Αθμονίας της Αττικής – μεταφέρθηκαν εκεί και τα ‘’ Αμαρύνθια ‘’ , από τα οποία πήρε και το όνομά του το σημερινό Μαρούσι ( Αμαρούσιον ).

          Το ότι , από την ευβοϊκή τούτη πόλη , ήρθε στην Αθήνα η προσωνυμία Αμαρυσία , μας το επιβεβαιώνει και ο Παυσανίας ( 2^ος μ.Χ αι.) και συμπληρώνει πως ( Α΄, 31,4 ) ‘’ Αθμονείς τιμώσιν Αμαρυσίαν Άρτεμιν‘’.

          Το ότι στο Μαρούσι γίνονταν αθλητικοί αγώνες – με το όνομα              ‘’ Αμαρυνθία ‘’ - , είναι γνωστό από το ψήφισμα ( I G I I 2 1203 ) – του έτους 324/3 π.Χ – που βρέθηκε εκεί.

          Σε επιγραφές της Ερέτριας , τα ‘’ Αμαρύνθια ‘’ αναφέρονται και ως ‘’ Πανήγυρις Αρτεμισίων ‘’ , από το όνομα της λατρευομένης θεάς , αλλά και ως ‘’ Αρτεμίρια ‘’ , από το φαινόμενο του ρωτακισμού , που είχαν κληρονομήσει οι ερετριείς από τους Ηλείους .

          Να προστεθεί εδώ πως ‘’ Αρτεμίσια ‘’ ονομάζονταν και οι γιορτές , που γίνονταν και στο ακρωτήριο Αρτεμίσιο , που λατρευόταν η θεά.

          Από παλιά , έχουν βρεθεί επιγραφές με καταλόγους νικητών , σε διάφορα αγωνίσματα .

          Μια παλιά επιγραφή , που βρέθηκε κοντά στο Αυλωνάρι , και βρίσκεται στο Μουσείο της Ερέτριας ( Α.Ε. 1902, σελ. 99 ) , μας δίνει στοιχεία για τη διοργάνωση και την τέλεση των μουσικών αγώνων , κατά τον εορτασμό των Αρτεμισίων . Η επιγραφή αυτή περιέχει απόφαση της Βουλής και του Δήμου Ερέτριας και αναφέρει ότι στο έξης , παράλληλα με

τις άλλες εκδηλώσεις – για να λαμπρυνθεί περισσότερο η γιορτή – καθιερώνονταν και αγώνες μουσικής , καθώς και έπαθλα για τους νικητές.

          Μας πληροφορεί , ακόμα , για όλες τις λεπτομέρειες της διεξαγωγής των αγώνων . Ότι διοργανωτές αυτών διορίζονταν οι Δήμαρχοι , οι οποίοι ήσαν επιφορτισμένοι να απονέμουν δικαιοσύνη , όπως   και να τιμωρούν τους παραβάτες . Επίσης , να μεριμνούν για τα πόσα χρήματα θα έπαιρναν οι πρώτοι , οι δεύτεροι και οι τρίτοι νικητές , οι οποίοι και μοιράζονταν 1.000 δρχ. , ανάλογα με τη νίκη τους.

          Ν’ αναφερθεί ακόμα πως οι διαγωνιζόμενοι έπαιρναν και επίδομα διατροφής , από μια δρχ. για τρεις μέρες πριν και μέχρι να τελειώσει το αγώνισμα , που έπαιρναν μέρος .

          Για το ποία ζώα ήσαν κατάλληλα , για τη θυσία , θα το έκριναν οι Επιστάτες .

          Στην επιγραφή αυτή αναφέρεται επίσης και τούτη η λεπτομέρεια : τα δέρματα των ζώων που προσφέρονται για θυσία , θα τα έπαιρναν εκείνοι που έκαναν την προσφορά. Ακόμα , ποιοι και πως θα λάβαιναν μέρος στη γιορτή , ώστε η πομπή να είχε μεγαλοπρέπεια και να ήταν ισάξια της θυσίας.

          Στη συνέχεια γίνεται η προτροπή να γραφτεί το ψήφισμα σε στήλη ( σε λίθινη πλάκα ) και να στηθεί στο ναό της Αρτέμιδας . Και καταλήγει με την ευχή : να γίνονται έτσι οι εκδηλώσεις στους αιώνες των αιώνων , όσο οι Ερετριανοί θα είναι ελεύθεροι , ευτυχισμένοι και αυτόνομοι.

          Όμως , είναι γνωστό , πως αγώνες γίνονταν εδώ , ακόμα και όταν η Ερέτρια δεν ήταν αυτόνομη και ελεύθερη.

          Οι μουσικοί που έπαιρναν μέρος στα Αρτεμίσια ήσαν :

1.     Οι Ραψωδοί , αυτοί δηλαδή που περιφέρονταν σε πόλεις και χωριά , τραγουδώντας και απαγγέλλοντας ποιήματα δικά τους και άλλων , όπως τα ομηρικά έπη .

2.     Οι Αυλωδοί , εκείνοι δηλαδή που τραγουδούσαν , αλλά που τους συνόδευε και αυλός ( φλογέρα , σουραύλι )

3.     Οι Κιθαρωδοί , όσοι έπαιζαν κιθάρα , αλλά ταυτόχρονα τραγουδούσαν κιόλας .

4.     Οι Κιθαρίστες , εκείνοι που έπαιζαν κιθάρα , χωρίς να τραγουδάνε . Και

5.     Οι Παρωδοί , οι βοηθοί των τραγουδιστών . Αυτοί που τραγουδούσαν ώσπου να έρθουν τα πρώτα ονόματα , οι πιο καλλίφωνοι , οι βεντέτες , όπως θα λέγαμε σήμερα. Ίσως , όμως ταυτόχρονα , να ήσαν και μίμοι , να προσπαθούσαν να παραποιήσουν λίγο τα λόγια των

τραγουδιών , για να προκαλέσουν το γέλιο και να διασκεδάσει το ακροατήριο.

     Στον Πυρρίχιο χορό οι διαγωνιζόμενοι κρατούσαν στο ένα τους χέρι ασπίδα και στο άλλο ακόντιο. Σ’ αυτό το αγώνισμα διαγωνίζονταν τρεις κατηγορίες. Εκτός από τους άνδρες λάβαιναν μέρος παιδιά και έφηβοι.

Το έπαθλο για τους νικητές ήταν ένα βόδι , αξίας 100 περίπου δρχ. , όταν το επίδομα ατροφής , για μια μέρα , ήταν μια δραχμή.

     Δύο άλλες επιγραφές – που βρέθηκαν κι αυτές στο Αυλωνάρι – μας βεβαιώνουν πως : οι κλασσικοί μουσικοί αγώνες γίνονταν ταυτόχρονα  ( Α.Ε. 1902, σελ 107,108 ) .

     Να προστεθεί πως στο ναό της Αμαρυνθίας Αρτέμιδας – μέχρι το τέλος του 5^ου αιώνα π.Χ. – φυλάσσονταν και άλλες στήλες σημαντικών αποφάσεων , όπως αυτές που καθόριζαν τους όρους , που θα συγκρούονταν στο Ληλαντικό πόλεμο , οι δύο αντίπαλες πόλεις , η Χαλκίδα και η Ερέτρια και άλλες .

     Μετά τον 5^ο αιώνα , τις στήλες αυτές , τις κατέθεταν στον ναό του Δ. Απόλλωνα .

     Τους αγώνες που γίνονταν στην Αμάρυνθο , για να τιμήσουν την Αρτέμιδα , μνημονεύει και κάποιος σχολιαστής στο στίχο 159 του 3^ου ολυμπιονίκου του Πινδάρου , που λέει ότι : ‘’ Εν Αμαρύνθο της Ευβοίας Αμαρύνθια νενικήκασι ‘’ .

     Η Σακελλαράκη ( ό . π , σελ 23 ) γράφει ότι στο ναό της Αμαρυσίας Αρτέμιδας , το 2^ο π.Χ.αι. , τοποθετήθηκε άγαλμα του Φλαμινίνου ( Ρωμαίος στρατιωτικός και πολιτικός , που νίκησε το 197 π.Χ. το Φίλιππο Ε΄της Μακεδονίας ) .

     Ο Κουρουνιώτης ( Α.Ε. 1900, σελ 6 – 26 ) τοποθετεί την άγνωστη μέχρι σήμερα – θέση του ναού τούτου , λίγο πάνω από το ξενοδοχείο frantour  , δύο  περίπου χιλιόμετρα Α. της Ερέτριας , προς το μέρος της θάλασσας . Και τούτο γιατί εκεί ανακάλυψε αναθηματικές επιγραφές που αναφέρονται στην Αρτέμιδα.

     Την ίδια γνώμη υποστηρίζει και ο Π. Θέμελης ( Α.Ε. 1969, σελ 166 κ.ε.) .

     Στις ανασκαφές , όμως , που έγιναν από την Αρχαιολογική υπηρεσία το 1989 στην ‘’ Αγία Κυριακή ‘’ της Αμαρύνθου , Β.Α. από τις ‘’ Παλιοεκκλησιές ‘’ , βρέθηκε ένας αποθέτης αρχαίου ιερού , με πολλά πήλινα ειδώλια από ανθρώπινες μορφές , θεότητες , ζώα κ.λ.π., από την αρχαϊκή περίοδο ( τέλος του 6^ου π.Χ. αι. )μέχρι τους πρώτους Ρωμαϊκούς χρόνους ( 2^ος π.Χ. αι. ) . Ακόμα βρέθηκαν γυάλινα αγγεία , χάλκινα ελάσματα και μολύβδινα αντικείμενα . Οι ειδικοί , που ασχολήθηκαν με το θέμα αυτό, λένε πως υπάρχουν πολλές πιθανότητες , ο αποθέτης και τα ειδώλια να προέρχονται από το ιερό της Αμαρύσιας Αρτέμιδας ( εφημ. ‘’ Τα Αμαρύνθια ‘’ , Νοεμ – Δεκεμ 1989 ) .

     Επίσης , η ανεύρεση και αναθηματικού ανάγλυφου , με παράσταση Απόλλωνα με λύρα , Λητώς με σκήπτρο και Αρτέμιδας με δάδα στην Αμάρυνθο , καθώς και επιγραφές , που αναφέρονται στην Άρτεμη , επιβεβαιώνουν την ύπαρξη εκεί ιερού της θεάς του κυνηγιού και της φύσης.