ΤΟ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΟ ΒΟΛΕΡΙ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΥΓΡΟΒΙΟΤΟΠΟΥ ‘ΛΙΒΑΔΙ’ (Κωλοβρέχτης) ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΥΒΟΙΑΣ

Εύη Σαραντέα, Συγγραφέας, Ζωγράφος

Απόσπασμα απο ομιλία στη δημόσια συζήτηση για την προστασία και ανάδειξη του υγροβιότοπου Κωλοβρέχτη στο Θέατρο Παπαδημητρίου στη Χαλκίδα, την Παρασκευή 7/4/2017. Ομιλία συνοδευόμενη από προβολή 40 εικόνων, στο πλαίσιο της συζήτησης.

Το παλαιολιθικό Βολέρι κηρύχθηκε αρχαιολογικός χώρος το 1985 και σημειώνεται στους αρχαιολογικούς χάρτες σαν μία από τις σημαντικές επιφανειακές παλαιολιθικές θέσεις στον ελλαδικό χώρο. Λίθινα εργαλεία που βρέθηκαν άφθονα στην επιφάνεια του εδάφους στη θέση αυτή της Ν. Αρτάκης, έχουν εξετασθεί από Έλληνες και ξένους προϊστοριολόγους. Ο αρχαιολόγος - προϊστοριολόγος Δρ. Χρ. Ματζάνας, ο οποίος μελέτησε στατιστικά τα ευρήματα το 2002, έχει συμπεράνει μεταξύ άλλων και τα εξής:

Η θέση Βολέρι της Ν. Αρτάκης υπήρξε ένας προνομιούχος τόπος για προϊστορικούς κυνηγούς και νομάδες.

Τα παλαιότερα δείγματα ανθρώπινης δραστηριότητας ανάγονται πριν περίπου 300.000 χρόνια. Το Βολέρι κατοικήθηκε επί μακρόν, ίσως περισσότερο από 100.000 χρόνια από νομάδες - φορείς ενός Ανωαχελαίου πολιτισμού, που μετέδιδαν πιστά από γενιά σε γενιά το στίγμα του προνομιούχου αυτού τόπου. Η θέση αναγνωρίζεται ως ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, διότι ορισμένες κατηγορίες λίθινων εργαλείων καλύπτουν περιόδους, που δεν έχουν μέχρι τώρα εντοπισθεί σε άλλες ελληνικές θέσεις.

Το Βολέρι απέχει περί τα 250 μ. από τον Υγροβιότοπο Λιβάδι. Η ιδιαιτερότητα και η σπανιότητα αυτής της παλαιολιθικής θέσης έχει την κύρια αιτία της στην παρουσία μεγάλων βράχων πυριτολίθων (τσακμακόπετρας δηλαδή, μιας πολύ σκληρής πέτρας), που κατά τους προϊστορικούς χρόνους αποτελούσε πηγή πολύτιμης πρώτης ύλης για κατασκευή ανθεκτικών λίθινων εργαλείων.

         Οι πυριτόλιθοι, η σκληρότατη αυτή καστανή πέτρα που βρίσκεται στο Βολέρι και στη Φανερωμένη της Ν. Αρτάκης έχει ηφαιστειακή προέλευση. Προέρχεται από μάγμα που ανέβηκε από τα έγκατα της Γης στην επιφάνεια, πριν 100 εκατομμύρια χρόνια, περίπου.

Οι πυριτόλιθοι (τους λέμε και στουρνάρια ή τσακμάκια και
παλαιότερα άναβαν φωτιά με τέτοια πέτρα) είναι τόσο σκληροί, ώστε χαράζουν ακόμα και το ατσάλι. Δεν φθείρονται εύκολα. Ήταν μια πολύτιμη πέτρα επομένως, πριν από την επινόηση της μεταλλουργίας, και οι προϊστορικοί παππούδες μας την επιζητούσαν για να φτιάχνουν από αυτήν τα λίθινα εργαλεία τους. Τα ατσάλινα μαχαίρια της κουζίνας μας χαράζονται από αυτήν την πέτρα. Ποιά είναι η αιτία της μεγάλης της σκληρότητας; Ότι περιέχει πολύ μεγάλη ποσότητα διοξειδίου πυριτίου (SiO2,γι αυτό λέγεται πυριτόλιθος). Καθαρό SiO2 έχει το quartz, ο χαλαζίας, που τον χρησιμοποιούμε στα ρολόγια–αντί των διαμαντιών. Eίναι η πιο σκληρή πέτρα που θα μπορούσε να βρεί ο άνθρωπος στη φύση, σε σχετικά μεγάλη ποσότητα. (Ακόμη σκληρότερα είναι το τοπάζι ,το κορούνδιο, και το διαμάντι, που βέβαια, είναι σπανιότατα στη φύση). Στο Βολέρι Ν. Αρτάκης, προ 40 ετών, γύρω από τον τεράστιο βράχο τσακμακιού που υπάρχει εκεί, βρήκα μεγάλον αριθμό προϊστορικών λίθινων εργαλείων, που είχαν κατασκευασθεί από αυτό το πολύτιμο για τους προϊστορικούς πέτρωμα.

λίθινο εργαλείο από την Ν. Αρτάκη, ηλικίας περίπου 120.000 χρ.

κατά τον προϊστοριολόγο Δρα Χρήστου Ματζάνα. (Φωτ. Γιώργος Μίχας)

Οι ειδικοί που μελέτησαν τα υπολείμματα της επεξεργασίας των πυριτολίθων του Βολεριού και τα ποικίλα λίθινα εργαλεία που αφέθηκαν εκεί, συμπεραίνουν πως ο τόπος ήταν πόλος έλξης για τους νομάδες και τους κυνηγούς σε διάφορες φάσεις της Παλαιολιθικής εποχής, που περνούσαν από την περιοχή, κατασκεύαζαν τα εργαλεία τους, τα έπαιρναν και έφευγαν ή διέμεναν εκεί, για κάποιο χρονικό διάστημα. Κατά την Παλαιολιθική, οι άνθρωποι δεν ζούσαν σε σπίτια, ήταν νομάδες. Ήταν κυνηγοί και συλλέκτες καρπών. Στην εικόνα μας, δείχνουμε την περιεκτικότητα σε SiO2 σε δείγματα από τσακμάκια του Βολεριού, μετά τη χημική ανάλυση στα εργαστήρια της ΛΑΡΚΟ από τον χημικό κ. Μιχ. Χασάπη. Βλέπετε: 87-98 τοις εκατό SiO2. Σχεδόν quartz. Γι αυτό το Βολέρι ήταν προνομιούχος τόπος για τους παλαιολιθικούς προγόνους μας. To καστανό χρώμα οφείλεται σε ένωση σιδήρου που περιέχει (FeO2).

Μόνον από την επιφάνεια του εδάφους, διασώθηκαν περίπου 4.000 λίθινα εργαλεία και υπολείμματα από την επεξεργασία των τοπικών πυριτολίθων του Βολεριού και της Φανερωμένης, που ανήκουν σε πολλές και διάφορες εποχές λίθου. Μόνον από την επιφάνεια του εδάφους. Τι μπορεί να κρύβει το έδαφος;

Τα είδη των ανθρώπων που εκτιμάται πως είχαν δραστηριότητες στην περιοχή ήταν τα εξής:

Σύγχρονος Άνθρωπος (Homo sapiens sapiens).Εμφανίστηκε πριν περίπου 100.000 χρόνια στην Ευρώπη – και βέβαια και στον Ελλαδικό χώρο. Λίθινα εργαλεία του βρέθηκαν στην περιοχή Ν. Αρτάκης - και γενικότερα στην Κ. Εύβοια.

Άνθρωπος του Νεάντερταλ (Homo sapiens Neanderthalensis).Έζησε πριν 250.000 - 35.000 χρόνια περίπου, στην Νότια και Κεντρική Ευρώπη, στην Νοτιοδυτική και Κεντρική Ασία. Οι Νεαντερτάλιοι ήταν δεινοί κυνηγοί, ρωμαλέοι, ογκώδεις, σχετικά κοντοί. Φρόντιζαν τους ασθενέστερους. Θάβονταν τελετουργικά με εργαλεία τους, με τροφή, ακόμη και με άνθη. Στο Βολέρι και στη Φανερωμένη (θέση Μαντρί) Ν.Αρτάκης η τεχνική και τα είδη των άφθονων λίθινων εργαλείων - κατασκευασμένων από τους τοπικούς πυριτολίθους (τσακμακόπετρες) - δηλώνουν δραστηριότητα ανθρώπων του είδους του Νεάντερταλ.

Γονιδιακές έρευνες των τελευταίων ετών, έδειξαν σε μικρό ποσοστό επιμειξία Νεαντερτάλιων και του δικού μας είδους Homo sapiens sapiens.

Άνθρωπος  «Πετραλώνιος»

(Homo heildebergensis)

Άνθρωπος των Πετραλώνων Χαλκιδικής (Homo heildebergensis).Έζησε πριν 600.000 – 250.000 χρόνια στην Ευρώπη. Ίχνη του έχουν βρεθεί σε Ελλάδα (Πετράλωνα Χαλκιδικής και Μάνη), Ιταλία, Γαλλία, Γερμανία. Θεωρείται απoγονικό είδος του Homo erectus και προγονικό των Νεαντερτάλιων. Κατά τον προϊστοριολόγο-αρχαιολόγο κ. Χρ. Ματζάνα (νυν αναπλ. έφορο αρχαιοτήτων στην Ολυμπία), τα παλαιότερα δείγματα λίθινων εργαλείων που βρέθηκαν στο Βολέρι Ν. Αρτάκης, ανάγονται σε εποχή περίπου 300.000 χρόνων, εποχή δηλαδή που ζούσε στην Ελλάδα ο "Πετραλώνιος".

          Κατά την άποψή μου, σαν πόλοι έλξης λόγω της πολύτιμης πρώτης ύλης τους, οι θέσεις Βολέρι και Μαντρί Φανερωμένης στη Ν. Αρτάκη, πρέπει να υπήρξαν εστίες δραστηριοτήτων, από καταβολής ύπαρξης ανθρώπινου είδους στην ευρύτερη αυτή περιοχή. (Στην Ευρώπη τα παλαιότερα ίχνη ανθρώπων έχουν ηλικία τουλάχιστον 600.000 χρόνων περίπου).

Μια συχνή ερώτηση είναι η εξής: «Πώς αναγνωρίζεται πως ένα εργαλείο ανήκει σε μια συγκεκριμένη εποχή;». Η απάντηση είναι διότι το κάθε εργαλείο κατασκευαζόταν με βάση την παραδοσιακή τεχνική της εποχής του. Η τεχνολογία κατασκευής πέτρινων εργαλείων, γενικά, διέφερε από εποχή σε εποχή, όπως ήταν διαφορετικά και τα είδη των εργαλείων και οι ποικιλίες τους. Οι απαιτήσεις των προ-προγόνων μας αυξάνονταν με το πέρασμα των χιλιετιών, τα εργαλεία τους γίνονταν ολοένα πιο ειδικά, για συγκεκριμένες δουλειές. Ορισμένα εργαλεία από την περιοχή, διακρίνονται και για την ικανότητα του τεχνίτη που τα κατασκεύασε. Θυμάμαι μια φορά, που ο άριστος στην κατασκευή λίθινων εργαλείων Χρ. Ματζάνας, πιάνοντας ένα εργαλείο από το Βολέρι, θαύμασε τη δεξιοτεχνία εκείνου του «πρωτόγονου» τεχνίτη: «Πω πω κοίτα τι έξυπνα που το χτύπησε!». Και ήταν ηλικίας 80.000 χρόνων περίπου το εργαλείο.

Γνωρίζουμε ότι και στο Βολέρι και στην Φανερωμένη αναρίθμητες ομάδες κυνηγών και νομάδων πέρασαν από την περιοχή, κατασκεύαζαν εργαλεία από την τοπική πέτρα, τα έπαιρναν και έφευγαν για άλλες περιοχές, να κυνηγήσουν κ.λπ.. Όμως, από κατηγορίες εργαλείων που βρέθηκαν στους ίδιους τόπους, συμπεραίνεται πως η περιοχή είχε χρησιμοποιηθεί σε κάποιες περιόδους και για εγκατάσταση, για διαμονή – κι όχι μόνον για κατασκευή εργαλείων. Διαμονή όμως, σημαίνει και παρουσία νερού εκεί κοντά, που συνεπάγεται και κυνήγι ζώων. Επειδή τα ζώα επιζητούν κι εκείνα πηγές νερού. Ο Υγροβιότοπος Λιβάδι (Κωλοβρέχτης) απέχει ελάχιστα από το Βολέρι. Το βέβαιο είναι, πως τουλάχιστον κατά τη διάρκεια των τελευταίων 6.500 χιλιάδων χρόνων, ανέβλυζε και αναβλύζει γλυκό νερό στην κοντινή περιοχή του Υγροβιότοπου. Διότι γύρω από αυτόν υπάρχουν μαρτυρίες οικισμών, που ανήκουν σε πολλές προϊστορικές και ιστορικές περιόδους, και οι οικισμοί αυτοί είχαν άμεση εξάρτηση από το γλυκό νερό της θέσης.

Άνθρωπος του Νεάντερταλ

(Homo sapiens neanderthalensis)

Κατά την Παλαιολιθική εποχή, οι άνθρωποι δεν είχαν σπίτια με θεμέλια. Δεν ζούσαν σε χωριά, σε πόλεις, όπως εμείς. Η μόνιμη εγκατάσταση χαρακτηρίζει τη Νεολιθική εποχή, που αρχίζει πριν περίπου 10.000 χρόνια… Κατά την Παλαιολιθική, οι άνθρωποι ζούσαν σαν νομάδες κατά κανόνα. Πήγαιναν από περιοχή σε περιοχή κυνηγώντας, κι έστηναν καταλύματα ή κατέφευγαν σε σπηλιές και σε κοιλώματα βράχων. Κυνηγούσαν, επειδή δεν είχαν στην κατοχή τους κοπάδια, δεν είχαν κτηνοτροφία. Και συνέλεγαν καρπούς, από περιοχή σε περιοχή. Ήταν πλάνητες. Και η ζωή τους ήταν σύντομη και πολύ σκληρή. Δεν πρόφταιναν συνήθως τη μέση ηλικία. Στην Πελοπόννησο, στη Σπηλιά «Φράγχθι», που κατοικήθηκε πριν περίπου 25.000 χρόνια, οι ειδικοί υπολόγισαν πως ο μέσος όρος ζωής των ανθρώπων που έζησαν εκεί, ήταν για τους άντρες 27 χρόνια και για τις γυναίκες 23!...Κι όμως εκείνα τα παιδιά, εκείνοι οι άνθρωποι, που ζούσαν σε άθλιες συνθήκες για τα μέτρα της δικής μας εποχής, σ έ β ο ν τ α ν το περιβάλλον τους. Βρίσκονταν σε αρμονία με τη Φύση… Πως; Από μελέτες που έγιναν σε απομονωμένες ομάδες ανθρώπων που διαβίωναν μέχρι πρότινος σε ανάλογο πολιτισμικό στάδιο - σε στέπες, ζούγκλες ή ερήμους - οι ερευνητές συμπεραίνουν πως εκείνοι οι κυνηγοί, συχνά, αποφάσιζαν ποιά από τα ζώα μιας αγέλης θα σκότωναν, και ποιά εποχή («Θα σκοτώσουμε αυτά τα αρσενικά, όχι εκείνο το θηλυκό που θα γεννήσει ή το μικρό» κ.λπ.), ώστε να μην αφανισθεί το κοπάδι ...Και μάλιστα –ιδιαίτερα σημαντικό - μοιρολογούσαν το σκοτωμένο ζώο: «Εσένα, που έτρεχες στα λιβάδια και χαιρόσουνα τον ήλιο, εγώ, σε σκότωσα. Σου ζητώ συγγνώμη… πρέπει να ζήσω την οικογένειά μου...».

Τυπική εικόνα εγκατάστασης ομάδας ανθρώπων κατά την τελευταία περίοδο της Παλαιολιθικής εποχής (κατά Z. Burian)

Αναπαράσταση σκηνής από τη ζωή ανθρώπων του Νεάντερταλ (Homo sapiens neanderthalensis) (κατά Z. Burian). Δύο είδη ανθρώπων που κατασκεύαζαν τα εργαλεία τους από το - πολύτιμο για εκείνους - τοπικό σκληρό πέτρωμα, τον  πυριτόλιθο (τσακμάκι, στουρνάρι), στην περιοχή Βολεριού - Υγροβιότοπου "Κωλοβρέχτη". (Ζωγραφικές αναπαραστάσεις της Εύης Σαραντέα).